Co golpe de Estado do xeneral Pavía (1 de xaneiro de 1874) finaliza a primeira experiencia democrática española, a Primeira República, e, tras dous anos de transición (“ditadura persoal de Cánovas”), instáurase un sistema que:

• O exército terá o control político, apoiado polas elites (Igrexa, burocracia, oligarquía), aínda que haberá unha etapa de certa abertura:

• Apróbase a Lei de Asociación e o sufraxio universal masculino (1890).

• Pretende que os opostos ao réxime teñan menos razóns para sublevarse.

• Establécese o turnismo:

• As dúas grandes correntes altérnase (liberal e conservadora) no poder, aparecendo así os políticos profesionais.

• Manipúlanse as eleccións.

• Estas correntes divídense máis en familias políticas ca en correntes ideolóxicas.

• O goberno é o que elixe as Cortes, polo que se inverte o principio básico dun sistema parlamentario.

2.1. Os partidos en Galiza

Os dous grandes partidos, Liberal e Conservador, malia teren abondosos recursos políticos en Galiza tiñan unha estrutura moi fráxil e estaban vencellados ás elites:

2.2. O sistema electoral

• Sufraxio censatario (máis de 25 anos e unha cota de 25 ptas. de contribución territorial e 50 de industrial; algunhas persoas, coma os párrocos, votan por dereito propio).

• Sufraxio universal masculino para os maiores de 25 anos que leven máis de 2 nalgún concello do Estado.

• Reforma de 1907, o artigo 29: se o número de escanos é igual ou menor ao de candidatos considérase que non é necesario realizar as eleccións. Isto, malia aforrar un proceso, resultou bastante negativo.

2.3. O caciquismo

O Estado Liberal non chega a tódolos sitios que debería, por iso é necesaria unha figura que faga de intermediario entre o Estado e a sociedade: o cacique:

• Existía desde a morte de Fernando VII, pero perfecciónase na Restauración.

• Cada un dos partidos conta con feudos concretos e caciques que arrastran votos. O cacique non ten ideoloxía política, senón que se “arrima” a quen máis proveito lle poida sacar.

• O cacique ten como principal instrumento o concello:

• Conta con amplas competencias: impoñer metas, arrestar a xente, conceder licencias.

• Conta coa complicidade do secretario.

• Pertence á fidalguía é descendente de fidalgos

• A relación cacique - cliente é a seguinte:

• O cliente reclama beneficios concretos que lle debería conceder o Estado (licencias...)

• O cacique recibe a cambio a submisión do cliente, e ademais goza de prestixio entre os veciños.

• A razón última do caciquismo é adaptar o sistema liberal a unha Galiza que aínda estaba socialmente no Antigo Réxime.

Existen dúas clases de deputados:

Polo tanto, a resposta electoral non serve para valorar a posición política dos galegos, pero si a das súas elites. Destacan varias familias de políticos:

• A saga comeza con Saturnino Álvarez Bugallal, que será deputado desde 1869 até a súa morte.

• Outros familiares emprenden carreiras políticas.

• Controla, en principio, o distrito de Ponteareas e acabará controlando 81 concellos en distritos de tres provincias.

• Comeza con Eugenio Montero Ríos quen, apoiado polos Riestra, será en 1869 deputado por Pontevedra e logo ministro, desenvolvendo unha importante actividade lexislativa.

• Controlará distritos en tres provincias galegas.

• Gasset: reparten cos monteristas o control da provincia da Coruña.

• Riestra: irán deixando a actividade política en favor dos monteristas para dedicárense a cuestións económicas.

3.1. Os novos movementos sociais: o republicanismo

O republicanismo xorde trala fracasada experiencia da Primeira República.

• Abandonan o federalismo

• Democracia

• Laicismo

• Aproximación ao conservadorismo: defensa do Estado español e favorecer a burguesía.

• Dirixentes: intégranse nas asociacións progresistas de Rui Zorrilla e Salmerón (participación nas eleccións vs. accións insurreccionais)

• Organizacións republicanas en Galiza:

• Partido Republicano Federal (1881): ten un dos seus primeiros comités en Lugo e destaca Ricardo Mella coma unha das principais figuras do republicanismo galego.

• Consejo Federal de Galicia (1882): presidido por Moreno Barcia, líder do republicanismo galego, caracterízase por:

• Conxuga o republicanismo federal co de comezos do século XX.

• Elabora un proxecto de Constitución para “el futuro estado gallego” na súa segunda asemblea.

• Unión Republicana de Galicia (1892): creado trala visita de Pi i Margall, líder do republicanismo federal. Defende democracia, república e autonomía.

Desde 1890 o republicanismo galego perde forza a prol do galeguismo e o obreirismo.

Co novo século o republicanismo colle máis forza, especialmente desde a crise do 98, e xorden dúas orientacións:

• Partido Radical (Lerroux):

• O máis importante de Galiza grazas á visita de Lerroux ás principais cidades galegas:

• Destacan figuras coma José Juncal (quen estará en Madrid: control electoral e conversas cos axentes máis rendíbeis para o partido) e Emiliano Iglesias.

• Ten tres núcleos importantes: Pontevedra, A Coruña (Abad Conde) e os sectores do agrarismo achegados a Basilio Álvarez (sur de Galiza).

• Desde 1910 centrarase no rural intentando gañarlle terreo ao agrarismo, de feito Basilio Álvarez acabará entrando no partido.

• Son acusados de actuar coma un instrumento do poder do Estado para frear os nacionalismos e o movemento obreiro.

• É un partido demagóxico, capaz de facer calquera cousa para chegar ao poder e sen outra ideoloxía que non sexa o republicanismo.

• Partido Reformista (Melquíades Álvarez): creado en 1891 e con peso no espazo urbano.

Con todo, o peso do republicanismo non é notorio:

• Non é quen de acabar coa monarquía, que caerá soa.

• Conténtase co control de espazos a nivel local.

• A súa forza reside nun cambio que se nota en dous campos:

• Ensino.

• Sociedades culturais.

3.2. Os novos movementos sociais: o movemento obreiro

En Galiza danse factores que non favorecen o desenvolvemento do movemento obreiro:

• Escasa poboación urbana.

• Reducida expansión industrial.

• Proletariado agrícola case inexistente.

Con todo, nas décadas de 1880 - 1890 Vigo e A Coruña conéctanse á rede ferroviaria estatal permitindo o comercio e o desenvolvemento da industria conserveira, amais dunha migración ás cidades que fai que aumente o proletariado. Así, nestas décadas comézase a cobrar forza o movemento obreiro galego:

• Representado nos Sindicatos Obreiros de 1882 no Congreso da Federación de Sevilla.

• Lévanse a cabo folgas:

• En 1886 e 1890 na Coruña (carpinteiros, canteiros, traballadores da Fábrica de Tabaco e obreiros doutras localidades coma Compostela).

• Reivindican:

• Xornada laboral de 8 horas

• Supresión das horas adicionais

• Aumentos salariais

• Outras cuestións laborais

• Estas folgas, de carácter indefinido, serán criticadas e provocarán a división do movemento obreiro:

• Anarquismo: ideoloxía que defendía as folgas indefinidas, coas que non se conseguiran os obxectivos.

• Socialismo (UGT): folgas sectoriais de duración determinada.

3.2.1. Movementos obreiros antes da Segunda República (1923 - 1930)

• ANARQUISMO

Sofren un retroceso desde maio de 1890 e ao ano seguinte abandonan o sindicalismo ao que se volverán vencellar no novo século, a prol da difusión da súa ideoloxía en El Corsario. O anarquismo galego:

• Celebra o seu primeiro congreso (Confederación Regional Galaica) en 1923 en Vigo, ao que asisten delegados das demais cidades galegas. O comité trasladarase a Compostela e logo á Coruña, seguindo ao seu líder José Villaverde.

• A CNT galega ten características especiais respecto do resto do Estado: é máis moderada pero é igualmente reprimida.

• SOCIALISMO

A primeira asociación socialista galega xorde en Ferrol en 1891 vencellada á construción naval, seguida da da Coruña, a de Vigo (1894), Pontevedra, Ourense (1896). Conseguirán resolver moitos conflitos grazas aos pactos, aínda que lles será máis difícil no sector da construción.

A UGT pretenderá ser o sindicado do Estado durante a ditadura de Primo de Rivera, proxecto que abandonará pero que lle fará perder a consideración de sindicato combativo.

Malia as discrepancias á hora de actuar, os traballadores manteranse unidos:

• En cada cidade hai unha organización maioritaria (CNT ou UGT) que é apoiada pola outra.

• Hai numerosas folgas desde 1916 (folga xeral de agosto de 1917) e desde a segunda década do século XX aumenta moito a afiliación.

• Teñen como obxectivo primordial fomentar o ensino público para mudar a sociedade: crean escolas racionalistas, en 1906 a “Universidade Popular”, escolas de artes e oficios, ateneos...

Ademais, en 1901 hai unha tentativa de cooperación sindical galego-lusa xa que os esquirois portugueses eran contratados polos patróns durante as folgas. A iniciativa fracasa pero é a primeira tentativa internacional do sindicalismo do Estado.

3.2.2. Movementos obreiros na Segunda República

En 1930 dimite Primo de Rivera e rexorden con forza os movementos obreiros (especialmente a CNT da Coruña) que participan, de xeito paralelo, na caída da monarquía. O movemento radicalízase:

• CNT e UGT consideran que se constituíu unha república burguesa e non a república dos traballadores.

• Hai conflitos de moita duración en Galiza: pesca na Ría de Vigo, folga xeral de Outubro de 1934 etc. cun seguimento importante.

• Durante o Bienio Negro (cando gobernan as dereitas) hai un intento de golpe de Estado (1934) apoiado pola CNT, a UGT e o PSOE.

• As organizacións sindicais medran de xeito espectacular.

3.2.3. Movementos obreiros tralo golpe de 1936

A represión terá como primeiro obxectivo o movemento obreiro, o único capaz de facerlle fronte, ao que só lle quedarán dúas opcións:

• Unirse ao Sindicato Vertical.

• Desaparecer (exilio, clandestinidade...)

3.3. Economía e sociedade

Neste momento Galiza comeza a súa transición do Antigo Réxime cara o capitalismo, cambio que tamén se aprecia a nivel social.

3.3.1. Agricultura

• A AGRICULTURA A FINAIS DO SÉCULO XIX

• Os políticos tíñanlle medo ao proletariado agrario, polo que algúns coma Montero Ríos promoven a creación dunha clase media que frease o movemento obreiro. Así, presenta proxectos de lei de redención foral que non serán apoiados por outros políticos.

• Hai unha crise agraria (caen os prezos e aumentan os impostos) que favorece a emigración, apoiada polo Estado, unha emigración que xerará riqueza (os traslados realízanos grandes empresas en malas condicións e con importantes ganancias).

• Supresión do sistema foral: o campesiño converterase en pequeno propietario e os rendistas e fidalgos pasarán, en xeral, á Administración.

• Privatízanse parcelas de monte, proceso que dura un século, para aproveitalas intensivamente (toxo, repoboación forestal...)

• Infraestrutura institucional para a renovación dos usos do espazo agrario:

• Centros: Granxa Agrícola Experimental da Coruña (1880), Misión Biolóxica de Galicia (1921) e Estación de Fitopatoloxía Agraria (1925).

• Obxectivos:

• Melloras gandeiras: selección de razas autóctonas para producir carne.

• Melloras de cultivos (forraxeiros).

• Mecanización e fertilización.

• Formación de técnicos e do campesiñado.

• A AGRICULTURA NO SÉCULO XX

• 1898 - 1923: fase política na que o interese da sociedade se centra no conflito foral.

• 1923 - 1926: fase técnica dado o interese do Estado por afastar a vertente política e a hexemonía do sindicalismo agrario.

• 1929 - 1936: ideoloxización e vontade política por renovar o agro.

3.3.2. Pesca

• CAMBIOS NA INDUSTRIA PESQUEIRA

• Reconvértense as fábricas de salgado en fábricas de conserva con novos aparellos e máquinas.

• Esta aposta polas conservas e a apertura de ferrocarril polo interior da Península serán decisivos para a renovación do sector pesqueiro.

• RENOVACIÓNS TÉCNICAS NA PESCA

• Adóptase o vapor como forma de tracción.

• Cambios nas artes de pesca: pesca de arrastre.

• Antes da I Guerra Mundial transfórmase a flota da sardiña.

• Buques de maior tamaño.

• A flota dirixirase primeiro ás Canarias e á costa de África, logo ao Norte e ao Gran Sol. Pásase a unha pesca de altura.

• Entrará en crise pola caída dos prezos e o aumento dos custes de produción (crac do 29)

• Ten unha grande importancia no conxunto do Estado.

• A INDUSTRIA CONSERVEIRA

• É a industria máis importante de Galiza (en 20 anos crearase e consolidarase), medra tan rápido por varias razóns:

• A apertura das comunicación terrestres proporciónalle un subministro constante de aceiro refinado e folla de lata.

• Crise da industria conserveira da Bretaña, de xeito que moitas empresas bretoas se trasladan a Galiza e Portugal.

• É un sector moderno, ben organizado e cunha boa estrutura patronal.

• Desde 1820, cando se estabiliza a súa produción, estra en crise.

• Terá máis importancia cá pesca no conxunto do Estado.

• A CONSTRUCIÓN NAVAL

• Especialízase en vapores na Ría de Vigo (Barreras e Vulcano son as primeiras factorías).

• Aumenta a súa produción durante a I Guerra Mundial, cando se comezan a construír buques de aceiro.

• Desde 1917 constrúense buques de Armada.

3.3.3. Enerxía

Restrínxese practicamente á enerxía eléctrica:

• Co novo século aparecen pequenas empresas no interior que abastecen espazos moi reducidos.

• Aparecerán empresas máis grandes que abastecerán as cidades:

• Sociedad General Gallega de Electricidad, Electra Industrial Coruñesa e Electra Popular de Vigo y Redondela caracterizadas por:

• Aproveitamento eléctrico da auga.

• Forte relación coa Banca.

• Estas empresas vanse ir fusionando:

• Primeiro fusiónanse Sociedad General Gallega de Electricidad e Electra Popular de Vigo y Redondela, conservando o nome da primeira, que terán unha rede de distribución de Vigo a Ferrol.

• Electra Industrial Coruñesa pasará a chamarse, en 1928, Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad.

• En 1931 Fábricas Coruñesas de Gas y Electricidad fusionarase con Sociedad General Gallega de Electricidad, conseguindo producir o 80% da enerxía galega. Trala guerra civil esta empresa pasará a chamarse Fenosa.

***

Esta transformación económica tradúcese nunha reordenación da poboación activa:

• Descenso do sector primario fronte ao aumento do secundario e o terciario (en 1900 era o 14% e en 1930 o 35%).

• Aumento da poboación das cidades.

Este artigo foi bautizado en Galiza coma “o carallo 29”, de aí a expresión actual.

O mapa no que aparecen reflectidas as influencias de tódolos partidos denomínase encasillado.

Podémolo considerar o pai dos tres movementos galegos opostos á Restauración: republicanismo, galeguismo e obreirismo.

9. A volta á “orde”. A Restauración Borbónica (1874 - 1923)

2

Historia de Galiza

2006/2007

USC