Fonemas

Os fonemas son as unidades menores da lingua.

Os fonemas presentan dúas características;

Son unidades lingüísticas de tipo fónico mínimas e indivisibles.

Teñen carácter distintivo, é dicir, diferencian unhas palabras doutras: /llama/, /líma/, /lúme/, /fúme/...

Os fonemas producense dentro do noso organismo a trvés da expulsión do ar, que se converte en son cando modulamos a súa saída cos organos de fonación.

Diferencianse uns dos outros polos seguintes trazos:

O punto de articulación ! É o lugar da boca onde se obstaculiza a saída do ar. Pode ser: bilabial, labiodental, interdental, dental, alveolar, palatal ou velar.

O modo de articulación ! É a maneira de emitirnos o ar: oclusivas, fricativas, africadas, nasais ou líquidas (que poden ser: Laterais ou vibrantes (simple ou múltiple)).

A sonoridade ! Depende da vibración ou non vibración das cordas vocais; segundo vibren ou non poden ser sordas ou sonoras.

No galego disponemos de 26 fonemas, que se clasifican en consonánticos e vocálicos. A muñtiplicidade de combinacións que se poden obter permítenos construír calquera mensaxe necesaria para a nosa comunicación persoal e social.

Fonemas vocálicos:

Os fonemas vocálicos en galego son sete.

O sisrtema vocálico representase sobre ubn triángulo xa que na pronuncia daas vocais a lingua describe esta figura. Na emisión dos fonemas vocálicos interveñen os organos da fonación agás as cordas vocais, de modo que tódalas vocais son sonoras e diferencianse polo grado de apertura e polo punto de articulación.

SISTEMA VOCÁLICO
Punto de articulación Grao de apertura		Anteriores ou palatais	Centrais ou mediais	Posteriores ou velares
Pechadas		/i/		/u/
De grao medio	Semipechadas	/e/		/o/
		Semiabertas	//		/ /
Aberta			/a/

Fonemas consoánticos:

Os fonemas consoánticos producense ó obstruirnos a saída do ar cos pulmóns. Os fonemas consoánticos precisan das vocais para seren pronunciados.

Na caracterización das consoantes interveñen os tres trazos diferenciadores: o punto de articulación, o modo de articulación e a sonoridade.

&O punto de articulación ! É o lugar da boca onde se obstaculiza a saída do ar. Pode ser: bilabial, labiodental, interdental, dental, alveolar, palatal ou velar.

&O modo de articulación ! É a maneira de emitirnos o ar: oclusivas, fricativas, africadas, nasais ou líquidas (que poden ser: Laterais ou vibrantes (simple ou múltiple)).

&A sonoridade ! Depende da vibración ou non vibración das cordas vocais; segundo vibren ou non poden ser sordas ou sonoras.

/b/ Corespóndese coas grafías b e v. F. Consoántico bilabial oclusivo sonoro.

/p/ F. Cosoántico bilabial oclusivo xordo.

/d/ F. Consoántico dental oclusivo sonoro.

/t/ F. Consoántico dental oclusivo xordo.

/g/ F. Consoático velar oclusivo sonoro.

/k/ Correspóndese coas grafías c+a, c+o, c+u F. Cosoántico velar oclusivo xordo

/f/ F. Consoántico dental fricativo sordo.

// Correspóndese coas grafías c e z cando van acompañadas polas vocais i, ou e.

F. consoántico interdental fricativo sordo.

/s/ F. Consoántico alveolar fricativo sordo.

/ / Correspondese coa grafia x. F. Consoántico palatal fricativo sordo.

/t / Correspondese coa grafia ch. F. Consoántico africado palatal sordo.

/m/ F. Consoántico bilabial nasal sonoro.

/n/ F. Consoántico nasal alveolar sonoro.

/ / F. Consoántico nasal palatal sonoro.

// F. Consoántico nasal velar sonoro. (Es esta n cuando va con nh)

/l/ F. Consoántico alveolar liquida lateral sonora.

// Correspondese co ll. F. Consoántico palatal liquida lateral sonora.

/ / F. Consoántico alveolar liquida vibrante simple sonora.

/r/ F. Consoántico alveolar liquida vibrante múltiple sonora.

TRUCOS

Para recordar;

Oclusivas; pataca bodega

Fricativas; foces xa

Africada; chacho

Nasais; unha mañana

Laterais; llave lazo

Sordas; pataca focexaches

Fenómeno fonéticos;

CHEÍSMO- Fenómeno na morfoloxia dalguns dialectos que se caracteriza po-la non distinción de te e che. Empregando exclusivamente che.

TEÍSMO- Fenómeno na morfoloxia dalguns dialectos que se caracteriza po-la non distinción de te e che. Empregando exclusivamente te.

GHEADA- Consiste na aspiración da consoante oclusiva velar sonora /g/ realizada como unha aspirada farínxea sorda /h/.

Este fenómeno é característico das falas da Coruña e Pontevedra así como na metade suroccidental de Ourense, e da zona oriental de Lugo.

SESEO-Fénomeno fonoloxico que se carcteriza pola ausencia do fonema fricativo interdental sordo // e a presencia do fonema fricativo alveolar sordo /s/ no seu lugar.

Existen dous tipos;

&Seseo explosivo- O que se da en posición inicial da silaba. Sinco...

Caracteriza unha zona que vai dende A Coruña (Ponteceso-Santiago-Padrón) ata Pontevdra (Salnés-Val Miñor) e na Limia Baixa e Ourense

&Seseo implosivo- O que se da en posición final da sílaba lus, des...

Esténdese por casi toda a totalidade da Coruña e Pontevedra, tamén na Limia Baixa Ourensá.

Silaba, ditongo, tritongo e hiato;

SILABA-Cada un dos golpes de voz con que pronunciamos unha palabra. Exemplo; en-ce-ra-do. Esta constituída por un núcleo (capaz de formar sílaba por si só e elemento imprescindeble para a existencia da mesma) e dúas marxes silábicas.

Eplosiva

Dúas marxes sílabicas

Implosiva

DITONGO-É a combinación de dous fonemas vocálicos na mesma sílaba. Distribuidos de maneira que un sexa aberto ou pechado e o outro sempre pechado.

Os ditongos poden clasificarse en;

•Crecenes:Vocal pechada+vocal aberta ! ia, ue, ie...

•Decrecentes: Vocal aberta+vocal pechada ! ai, ei...

• Homoxéneos: Dúas vocais pechadas ! ui e iu. (Son os únicos que existen neste caso)

TRITONGO- É a combinación nunha mesma sílaba de tres vocais; vocal pechada+vocal aberta+vocal pechada. Averiguou...

HIATO-Encontro de dous vocais consecutivas que se pronuncian en sílabas diferentes. Ca-er...

Elementos ou organos de fonación;

Cavidade nasal

Veo do padal

Padal

Alveolos

Dentes

Punta da lingua

Labios

Lingua

Cordas vocais

Bloques e areas das variedades lingüísticas;

BLOQUE OCCIDENTAL:

Gheada: xoghar

Seseo implosivo: lus

Terminación -án: o/a irmán

Plural en -ns: cans, pantalóns

Pronome : tí

VT na CII -e- : colleches

ÁREAS :

FISTERRA: seseo implosivo: faser

Cheísmo: che en OD e OI

-ó Norte , a do Xallas

-ó Sur, Tambre-Barbanza

BERGANTIÑÁ: ausencia de seseo implosivo

Ausencia de cheísmo

Ditongo oi

VT -i- (colliu)

PONTEVEDRESA: ausencia de cheísmo

-ó norte, Zona Ulla-Umia:

ditongo oi

demostrativos: este esta esto

VT e 3P dos perfetos (colleu/parteu)

-ó sur, Zona Verdugo-Miño:

ditongo ui (muito) e oi (noite)

demostrativos: este esta isto

VT 3P distinción e CII i CIII (colleu/partiu)

Inclúe as falas occidentais da Coruña e Pontevedra.

É un complexo lingüístico innovador.

BLOQUE CENTRAL:

Gheada só no occidente

Seseo prácticamente ausente

Ditongo oi: moito

Terminación -ao: irmao/irmá

Plurais en -s para os rematadoe en -n: pantalós, cas...

Pronome ti (occ.)/tu (or.)

VT na CII -i- : colliches

ÁREAS:

MINDONIENSE: ó norte : pronomes: nosoutros, vosoutros

VT da 3P dos perfectos (colleu, parteu)

Desprazamento acentual: cantáramos, cantábamos

LUCU-AURENSE: ó syr : deícticos : iste ista esto

Pronome il

VT e 3P distinción e/i

Acentuación etimolóxica: cantabamos, cantaramos

Inclúe a Galicia cenral: tódolos falares do noroeste e interior da Coruña, o interior de Pontevedra e as provincias de Lugo e Ourense, non sendo a súa parte oriental.

Os falares do bloque central son os máis próximos ó galego común ou estándar.

BLOQUE ORIENTAL:

Ausencia de seseo e de gheada

Ditongo ui (u): muito, muto

Mantemento de cua/gua

Terminación en -ao/á: irmao/irmá

Terminación en -ín: camín

Plurais en -is, para os rematados en -n: casi, pantalois

Pronome tu

Formas verbais en -is: cantais

ÁREAS :

ASTURIANA : Terminación en -íus, -ías (vedíus, vecías)

Artigo: el, a, l´: el molín, l´amigo, a casa, l´herba

Neutro: lo (lo mismo)

Posesivos: meu(s), tou(s), mía(s), túa(s), súa(s)

Oposición no sing./pl. no pronome: lle/lles, llo/llelo

Mantén o -l´- intervocálico:l´avolo

Deícticos: estos esos aquellos

ANCARESA: Gheada

Vocais nasalizadas: cadea, ua

Cheísmo

Deícticos: estos, esos, aquelos

Palatalización de a tónico: irmä

ZAMORANA: Terminación -iño: camiño, muiño

Teísmo

Pronome persoal lle-le

Confusión ditongos oi, ui (noite/nuite)ausencia en muto

Pronome tralo ditongo (seio, haio)

ORIENTAL-CENTRAL: Presenta as características xerais do bloque:

Muto-muito-mutio

Ditongo ua: cuatro

Pronome átono o en deixouo

Comprende a zona do leste de Lugo e Ourense, así como o galego exterior (occidente de Asturias, León e Zamora)

É o galego máis conservador

Isoglosas:

Son as líneas imaxinarias que dividen as variedades xeográficas

Variedades lingüísticas

Variedades xeográficas ou dialectos

Variedades situacionais ou rexistros

Variedades sociais

Variedades situacionais ou rexistros:

Rexistro formal: Utilizase para tratar temas especializados, na situación escrita ou oral ( se é planificada) coincide básicamente coa variedade estándar, non ten trazos dialectais, non tene castelanismos, ten unha pronuncia coidada e unha complexidade sintática.

Rexistro coloquial ou familiar: Emprégase na conversa espontánea, por interlocutores nos que existe ambito de familiaridade, ten trzos dialectais e unha gran influencia do castelán, sobre todo no léxico. Pronuncia relaxada, comodíns léxicos, oracións inacabadas...

Variedades sociais:

Terminoloxias científicas- Son vocabularios especificos duna determinada actividade profesional ligada o individuo. A súa función é designar con precisión ideas, obxectos especificos, etc... sin dar lugar a ambiguedade.

Xirias-Son vocabularios ou xeitos especificos de falar duna determinada profesión, grupo social ou xeracional.

Extensión da lingua galega

O territorio lingüístico galego comprende a actual Galicia e a parte occidental de Asturias, León e Zamora. En Asturias fálase Galego ata mais alo do rio Navia; na provincia de León, nos ancares leonese e na parte occidental do Bierzo; en Zamora nos catro concellos entre a Portela da Canda e o Podornelo.