Até hai pouco en Galiza existía unha estrutura agraria que non permitía o seu desenvolvemento e na que a terra é a base da riqueza económica e do prestixio social. Isto está regulado desde a Idade Media polo foro, un contrato que desde os séculos XII - XIII lles garante aos señores o poder sobre a terra e a submisión do campesiñado:

• Casa.

• Horta.

• Terreos preto da casa.

• Terras de labradío.

• Gando.

• Medios de produción.

• Aproveitamento dos montes (comunais) para pasto, leña, froitos... A recollida gratuíta do que caía das árbores fixo dos montes un importante medio de supervivencia.

• Conservar e coidar os bens.

• Pagar unha importante renda:

• En especie, o que supuña un terzo da colleita das terras de labradío e a metade das de viñedo.

• En metálico, menos frecuente.

• Impostos engadidos:

• Loitosa: cesión da mellor cabeza de catro patas á morte do foreiro.

• Laudemio: se se transfería o foro parte do diñeiro ía para o propietario.

• Décimo: imposto eclesiástico que garantía a dependencia económica da Igrexa.

• Duración:

• Nos séculos XII - XIII duraba tres xeracións, cando remataba este tempo renovábase seguindo as condicións que impoñía o señor.

• No século XVII duraba:

• Tres papas se as terras eran da Igrexa.

• Tres reis se as terras eran da nobreza laica.

• Herdanza do foro: o foro era indivisíbel, as terras sometidas a este contrato eran xa de por si pequenas e se se dividían non producirían o suficiente para alimentar a ninguén. Por iso, o foro podía ser vendido ou herdado por un dos fillos do campesiño, que debía cumprir as seguintes condicións:

• Estar casado.

• Vivir na casa e coidar dos pais.

• Só podería ser titular do foro á morte do pai e os demais fillos debían entón abandonar as casa e as terras, agás os solteiros (maneiros).

• Consecuencias: aínda que adoita considerarse o foro como o responsábel do minifundio, isto non é exactamente así. As propiedades foran sempre pequenas (para o que é necesario un tratamento intensivo). Cando as terras non eran suficientes por mor da presión demográfica levábase a cabo un proceso de ruturación (conversión do monte en terreo cultivábel), que duraban un seis anos ou o tempo que determinase o señor.
  

• O subforo

O subforo supón:

• O propietario da terra (xeralmente mosteiros) arréndalla a un foreiro pertencente aos estratos superiores da sociedade rural.

• O foreiro, á súa vez, arréndalle as terras a un campesiño para que as traballe.

• A relación entre campesiño é propietario vólvese indirecta.

• O campesiño ten que lle pagar ao propietario e ao intermediario (que poden ser varios).

• Os intermediarios saen beneficiados e establécense así as bases do que sería a fidalguía do século XVIII.

Os mosteiros fan isto porque lles compensa recibir unha renda fixa, aínda que sexa menos, ca unha renda variábel.

Para algúns autores o subforo foi positivo:

• É un contrato de longa duración que fai que os propietarios se preocupen máis de cobrar as rendas ca de especular sobre as terras.

• O espolio, ou dereito do propietario para expropiarlle a terra ao campesiño, vólvese máis infrecuente.

• O sistema de rendas en especie non frea a introdución de novos cultivos (máis produción = máis beneficios para os campesiños.)

• Redúcense as cargas engadidas: o laudemio pasa de ser a cuarta ou sexta parte á décima e loitosa pasa a ser un pago en metálico realizado entre tódolos membros da comunidade. Dependendo das zonas as cargas son maiores ou menores.

Ademais, aínda que en teoría non se podía parcelar o foro, na práctica faise, especialmente en épocas de fame.

• O desenvolvemento do sistema foral: a Pragmática de 1763

Desde mediados do século XV os campesiños, ante a imposibilidade de pagar todas as cargas impositivas, néganse a facelo. Esta situación agrávase no século XVII, o que favorecerá o auxe da fidalguía:

• Causas:

• Hai unha importante crise xeral e danse numerosas protestas pola situación que viven os labregos.

• A Igrexa busca, neste momento, afastarse do control directo das terras para non manchar a súa imaxe, pero mantendo a titularidade da mesma.

• Así aparece a fidalguía como intermediaria. Os campesiños páganlle aos fidalgos as rendas, polo que a imaxe do poder civil pasa da Igrexa á fidalguía.

• Desde mediados do século XVII e no século XVIII a Igrexa pretende recuperar o control directo sobre as terras.

• Intres fundamentais:

• 1633: dáse a primeira reivindicación por parte de sectores vencellados á Xunta do Reino de Galiza que pretenden a renovación automática do foro e combater os abusos señoriais.

• 1698: a Xunta, coincidindo co cambio de dinastía (dos Austrias aos Borbóns), denuncia os espolios e será o Marqués de Mós quen defenderá a fidalguía.

• 1763: as diferenzas entre Igrexa e fidalguía lévanse á Xustiza e a Real Audiencia emite a coñecida como Pragmática Sanción, que determinaba a suspensión dos preitos, quedando a situación como estaba e, por conseguinte, resultando a fidalguía beneficiada (institucionalízase o subforo).

• Consecuencias:

• A fidalguía sae beneficiada continuando no seu papel de intermediaria.

• Os campesiños só notan consecuencias negativas:

• A fidalguía mantén as súas prácticas especulativas.

• Aparece un incremento impositivo do Estado que debía ser pagado en metálico e moitos campesiños non poden afrontar, para o que teñen dúas opcións:

• Emigración cara a Castela para a sega (a mediados do século XVII).

• A venda de produtos.

Así, no século XVIII a grande maioría da poboación estaba no nivel da subsistencia e vólvese roturar o monte. O espazo cultivado era semellante ao actual e aínda así era insuficiente. O único positivo para os campesiños deste século foron as colleitas, xeralmente boas.

• Incidencia dos procesos desamortizadores na situación da propiedade da terra

• Causas das desamortización

• Consecución de recursos para a Guerra Carlista.

• Impedir a quebra do Estado.

• Crear unha clase media propietaria, se o Estado Liberal lle daba propiedades aos campesiños estes seríanse fieis.

• Tamén se busca facer rendíbeis os terreos a monte.

• Os procesos desamortizadores

• Trienio Liberal (1820 -1823): primeiras vendas masivas, pero durante pouco tempo.

• Desamortización de Mendizábal (desde 1837): afecta aos bens da Igrexa e cobra importancia desde 1842. Búscanse con ela recursos para afrontar a Guerra Carlista.

• Desamortización de Radoz (1855 - 1867): afecta aos bens municipais, polo que en Galiza non ten relevancia (os bens da Igrexa supuñan o 93% e os municipais só o 0,8%, moitos terreos eran de propiedade comunitaria.)

• A singularidade das desamortizacións en Galiza

• Afecta aos bens eclesiásticos.

• Intencións do Estado: sectores sociais favorecidos (fidalguía).

• Cambio de mentalidade: concienciación sobre a desorganización da estrutura da propiedade.

• Venda dos dereitos e non das propiedades, derivada dese sistema particular de tenencia da terra aceptada polo Estado coa Pragmática Sanción. Cando o Estado se apropia destas terras ten dereito ás rendas e aos colonos que a traballan grazas ao contrato foral.

• Consecuencias das desamortizacións en Galiza

• Xa que o que se pon en venda son os dereitos sobre as terras e non o seu dominio útil, o foro seguirá vixente. Así, desde 1855 a propiedade cambia de mans, pasa da Igrexa aos burgueses e fidalgos, pero o foro persiste.

• O campesiñado non se ve beneficiado porque, dada a súa escasa capacidade económica, non pode mercar as terras.

Con todo, desde 1865, debido a un fortalecemento da lexislación sobre a propiedade individual, os campesiños comezarán a mercar as terras xa que teñen os cartos procedentes da emigración, xa que quere entrar no proceso de transformación capitalista. Isto traerá consigo unha consecuencia negativa: a consagración do minifundio.

• Os pequenos cambios e intentos de modernización do XIX

A economía galega do século XIX fica bastante limitada:

• Permanece o foro.

• Prevalecen as pequenas explotacións.

• Desenvolvemento técnico reducido.

Así, neste século xorde unha literatura panfletaria que considera o foro coma un dos principais obstáculos para o desenvolvemento da economía, amais de non ver con bos ollos o minifundio. Ademais, as pequenas explotacións non encaixan nese proceso de transferencia capitalista, polo que o campesiño do XIX terá que tomar conciencia das deficiencias da súa explotación, e tamén as elites das súas.

Así, xorden propostas coma a de MANUEL COLMEIRO, quen pretende en 1843 modernizar o agro e mercantilizar a produción, para o que propón:

• Privatización dos montes e das propiedades municipais.

• Extensión dun sistema de grande labranza.

• Redención dos foros.

Haberá, ademais, publicacións que demanden unha renovación técnica da agricultura, postura defendida mesmo polas elites conservadoras.

• Historia da redención foral

• Primeiro proxecto de lei de Redención Foral, presentado polo deputado PELAYO CUESTA en 1864: a favor do dominio útil cunha capitalización de 100 de capital por cada 3 de renda. Paralelamente a Sociedade de Amigos do País de Compostela celebra un congreso consultivo no que están presentes tódalas partes, e todas fican a favor dunha reforma do foro. Con todo, nela os fidalgos defendían o dominio directo e os campesiños o dominio útil.

• Segundo proxecto de lei de Redención Foral, presentado polo deputado ourensán PAZ NOVOA e aprobado o 20 de agosto de 1873: favorecía ao campesiñado permitíndolle facerse propietario das terras (6 de renda por cada 100 de capital), pero sería derrogada seis meses despois por lesionar “os intereses sagrados.”

• Circunstancias que favorecen a desaparición do foro:

• O agrarismo, cada vez máis radicalizado, que chegará a cuestionar o feito de ter que pagar pola terra (“a terra para quen a traballa”).

• A crise finisecular agraria: a caída dos prezos dos cereais e o consecuente menor valor da produción fará que ser rendista xa non sexa rendíbel, polo que haberá procesos de redención acordados por ambas partes.

• Proxectos de lei fracasados nas dúas primeiras décadas do século XX.

• Decreto lei de Redención de Foros de 1926: cando se aproba xa quedan poucos foros por redimir.

De todo isto tiramos varias conclusións:

• A fortaleza que presenta o campesiñado.

• A identidade galega reflíctese no rural.

• O problema do foro, que xa duraba oito séculos, soluciónase grazas a acordos entre as partes, non ás leis.

• A resposta da sociedade: o agrarismo

• Organización das sociedades agrarias

• Marco espacial, a parroquia: adoita darse un só sindicato agrario por parroquia, independentemente da súa orientación política.

• Funcións:

• Política: hainas de diferentes ideoloxías.

• Técnica: contribúen á modernización do agro, actividade que se intensifica nas épocas de maior represión política.

• Afiliados: campesiños que queren incorporarse ao capitalismo e proletariado agrario.

• Líderes: persoas que conviven cos campesiños pero que non son da súa mesma clase social (avogados, médicos, xente vencellada á Administración, inmigrantes retornados...)

• Actividade das sociedades agrarias

A actividade destas sociedades presenta moitos altibaixos, aínda que a será sempre forte (nas épocas de maior represión céntranse na función técnica). Desde mediados do XIX hai moitos escritos referentes á revolución da cuestión foral, algo común en tódalas sociedades agrarias europeas da época.

A crise finisecular do XIX provoca unha perda de potencialidade do agro galego: baixan as rendas e a revolución dos transportes fai que sexa máis barata a importación. Pérdese o mercado importador británico, feito que se intenta cubrir co mercado portugués e logo co do resto do Estado. Todo isto fai que se reactiven as protestas agraristas.

Danse nesta época dous trazos importantes:

• A internacionalización da economía mundial dá lugar á crise agrícola.

• Comezo da mercantilización das masas rurais (leis de asociación e introdución, en 1890, do sufraxio universal.)

• Principais etapas do agrarismo

• 1866 - 1896

Fúndase a primeira sociedade agraria sen 1866 en Caldas de Reis, e desde esta data até 1896 tódalas que se fundan caracterízanse por:

• Seren mutuas gandeiras, de socorro á gandería (de forte tradición, chegan ata o Franquismo).

• Supor unha modernización: son cooperativas de axuda comunitaria (pseudoseguros).

• Teñen só unha vertente técnica, non política.

• 1896 - 1907

Danse dous tipos de organizacións agrarias:

• Cámaras agrarias:

• Xorden nas cidades e vilas.

• Intégranse nelas sectores da burguesía: Portela Valladares, Rof Codina, Basilio Álvarez, Rodrigo Sanz... e a Xeración do 98 galega.

• A súa ideoloxía segue os seguintes trazos:

• Defensa do pequeno produtor.

• Anticaciquismo, que case se converte nun movemento retórico.

• Desaparición do foro.

• Modernización do agro.

• Sociedades de agricultores: son o elemento máis característico do asociacionismo galego:

• A cidade de Pontevedra é o núcleo desde o que se difunden.

• En 1903 créase a primeira Federación Agrícola Provincial en Pontevedra, que será seguida en zonas da Coruña, Betanzos, Chantada e algunhas partes de Ourense.

• Están vencelladas a grupos progresistas, pero a súa importancia chega a ser tal que até os partidos dinásticos chegan a xogar algún papel nelas.

CARACTERÍSTICAS COMÚNS
Cámaras agrarias	Sociedades de agricultores
Anticaciquismo
Indefinición relixiosa
Certa radicalización (maior nas Sociedades de agricultores)

• 1907 - 1920

Créanse en 1907 tres importantes organizacións cun programa político claro que intentan atopar a solución aos problemas organizativos da produción e do foro. Estas organizacións son:

• SOLIDARIDAD GALLEGA: é o movemento máis institucional e máis ambiguo, xurdido tralo éxito de Solidaritat Catalana:

• Ten o foro como elemento aglutinador.

• Nela militan carlistas (Vázquez de Mella), republicanos (Casares Quiroga) ou rexionalistas (Murguía, Carré, Lugrís). Esta diversidade favorecerá a súa perda de importancia, especialmente desde 1912 (primeiro marchan persoas illadas, coma Murguía, e logo grupos enteiros, coma o de Monforte).

• Conta cun medio de comunicación: A Nosa Terra.

• O seu ambiguo discurso plásmase no Manifesto Solidario e céntrase en:

• Anticaciquismo.

• Autonomía.

• Rexeracionismo.

• Reivindicación agraria pouco definida.

• O seu núcleo principal é A Coruña (onde ten certo éxito nas municipais de 1909), e os seus campos de maior actuación Ferrol e a zona do Eume.

• Está liderada por Rodrigo Sanz.

• UNIÓN CAMPESINA: Federación de sociedades agrícolas fundada polo obreiro anarquista retornado de América Martínez Pérez:

• Vencellada á F.L.O.

• De orientación anarquista, ten unha importante actividade política e é a primeira vez que un proxecto agrarista está vencellado a unha ideoloxía política.

• Opera sobre traballadores urbanos que ao mesmo tempo traballan a terra.

• Limítase á Coruña e arredores (créanse 28 asociacións).

• Do seu proxecto e actividade destaca:

• Loita nos arbitrios municipais.

• Controla algunhas explotacións.

• Vontade de modernización científica da agricultura.

• O proxecto desaparece en 1920, non así as sociedades, xa que se percibe coma unha organización violenta.

• DIRECTORIO ANTIFORISTA DE TEIS:

• Non ten unha xunta directiva que centralice o poder.

• Primeira organización quen de agrupar varias sociedades nun movemento antiforista.

• Apoios:

• Sectores dinástico - liberais: Montero Ríos, Eduardo Vincendi.

• Solidaridad Gallega.

• Unión Campesina (máis).

• Constitúe o Directorio Antiforista (febreiro de 1908), un comité organizador da propaganda antiforal.

• Organizado polo Comité de Becerreá en Lugo e Ourense, e conta con máis de cen entidades na provincia de Pontevedra.

• Persoeiros importantes: Amado Barra, Basilio Álvarez.

• Conflitividade rural: motíns, mitins... (acción violenta).

Xurdirán nesta etapa proxectos para unificar os diversos sectores do agrarismo:

• LIGA AGRARIA REDENCIONISTA: fundada en 1910 por círculos galegos asentados en Madrid:

• Conta cun medio de comunicación propio, Acción Gallega, nome polo que acabará sendo coñecida a organización.

• A súa actividade podémola dividir en dúas etapas:

• Con PORTELA VALLADADES como líder conseguen un escano pola Fonsagrada, non así por Becerreá. Con esta perda de influencia a Liga comeza a baixar.

• Con BASILIO ÁLVAREZ como líder a Liga revitalízase:

• Pon en contacto o grupo madrileño con rapaces galeguistas coma Fernández Mato, Cabanillas, Noriega Varela ou o mesmo Castelao.

• Conta cun discurso forte, difundido no chamado Manifesto de Ourense en agosto de 1910.

• A partir de 1914 intensifica a súa actividade en toda Galiza con mitins multitudinarios.

• Esmorece o seu proxecto polo enfrontamento continuo de Basilio Álvarez coa Igrexa.

• ASAMBLEAS AGRARIAS: reunións realizadas en Monforte nos anos 1908, 1910 e 1911:

• Están presentes tódalas tendencias do agrarismo galego.

• Redactan varios textos nos que demandan:

• Desenvolvemento económico.

• Modificación da situación xurídica da propiedade comunal.

• Desaparición do foro.

• Especialización do vacún para carne para un aumento da produtividade.

• Comezan con reivindicacións técnicas e acaban por convertérense en debates ideolóxicos, o que acaba con elas.

• 1920 - 1931

Nesta etapa mantéñense dúas liñas fundamentais no movemento agrarista:

• SINDICALISMO CATÓLICO: alentado pola Igrexa:

• Representa intereses conservadores:

• Imaxe de apoliticismo.

• Respecto á orde.

• Dirección das elites eclesiásticas.

• Aposta polas fórmulas cooperativas.

• Son á vez intermediarios na inserción do capitalismo e defensores da comunidade.

• Importante extensión territorial, especialmente entre 1918 e 1920.

• Créanse federacións de ámbito territorial a medio camiño entre a comarca e a provincia (Lugo, Tui, A Coruña, Monforte, Mondoñedo, Ourense)

• Despois da ditadura de Primo de Rivera contabilízanse 500 sindicatos con 45.000 socios.

• AGRARISMO “NEUTRO”:

• Organizacións non vencelladas á Igrexa nin a organizacións obreiras, aínda que con tendencia á coalición con partidos de esquerda (republicanos e socialistas).

• Son críticos coa Restauración e defenden a democracia parlamentaria.

• Móvense en marcos comarcais.

• No Congreso de Ponteareas de 1919 contan con 175 organizacións e uns 16.000 socios.

• ABOLICIONISMO: tendencia máis radical do agrarismo:

• Defínese pola loita de clases, “a terra para quen a traballa”, polo que estará en contra das indemnizacións do tránsito do foro.

• É unha importante fórmula de presión nos convenios de redención do foro.

• Asumido e apoiado por:

• Socialistas

• Republicanos

• Galeguistas

• Sectores liberais dinásticos

• O propio Basilio Álvarez.

• Triúnfa entre 1919 e 1922 en zonas coma as rías de Pontevedra, Arousa, Vigo, o Baixo Miño, arredores de Ourense, o Ribeiro, Monforte, Chantada e as antigas zonas de implantación de Unión Campesina na Coruña.

Existen tamén nesta etapa intentos de unificar o movemento agrarista:

• Créanse Federacións Provinciais: Pontevedra e Ourense en 1920, A Coruña en 1922 e Lugo en 1923.

• A nivel galego créase a CRAG, que conta cuns 60.000 asociados pero só dura uns meses, ata a chega ao poder de Primo de Rivera.

Aínda que o Agrarismo fracasou por non ser quen de formar un partido agrario galego, foi un movemento positivo para arranxar o problema foral.

• A ditadura de Primo de Rivera (1923 - )

A chegada da ditadura foi vista de diferentes xeitos polas diferentes tendencias agraristas:

• Os católicos vena con bos ollos e teñen unha maior presenza nesta época, pero perden forza por mor da súa institucionalización (son a estrutura oficial agraria da ditadura), aínda así mantéñense en zonas nas que:

• Existe unha especialización gandeira.

• A incidencia do foro é mínima.

• O Agrarismo “neutro” tamén ven a ditadura con bos ollos, xa que a consideran un cambio respecto da Restauración, xa fracasada.

• En canto ao agrarismo obreiro:

• Os anarquistas, vencellados á CNT, sufrirán unha forte represión.

• Os socialistas apoiarán o novo réxime, que ademais necesita cadros agrarios e sindicais. Así, a UGT vólvese o sindicato oficial do novo réxime e aínda que se escindirá despois non será tan reprimido coma os anarquistas.

Desde un punto de vista técnico a etapa da ditadura é positiva:

• Primeiras experiencias industriais da agricultura a través do cooperativismo, especialmente no sector leiteiro (Pontedeume e Laíño).

• Creación do Matadoiro do Porriño en 1928, que pretendía ser un matadoiro centralizado para Galiza pero que se atopa con grandes problemas de comunicacións. Desaparecerá na década dos 30.

• A Segunda República (1931 - 1936)

Na II República o Agrarismo sofre os seguintes cambios:

• O agrarismo católico é o máis prexudicado, manterase convertido en partidos católicos de dereita.

• As organizacións agraristas obreiras perden forza e a súa influencia redúcese a puntos concretos.

• A maioría dos sectores agraristas intégranse nos dous grandes partidos con presenza en Galiza no momento:

• ORGA, fundado e liderado por Casares Quiroga.

• Partido Radical, liderado por Lerroux e no que se integran persoeiros coma o mesmo Basilio Álvarez.

• Créase o Partido Agrario Gallego en Pontevedra, cuns 15.000 asociados e liderado por Alonso Ríos. En 1935 integrase na Frente Popular e conseguirá deputados nas cortes.

A crise do 29, que chegará a Galiza neste momento, fai que a carne galega sexa cada vez menos competitiva, situación que se agrava ao asinar o goberno un pacto co Uruguay para importar carne conxelada. Así, o Matadoiro do Porriño quebrará e funcionará só en experiencias cooperativas.

• A chegada do Franquismo (1939)

Destrúense as asociacións agrarias e o Agrarismo desaparecerá. Só ficarán del o agrarismo católico, que se integrará en 1942 no Sindicato Vertical do réxime, e as mutuas gandeiras (son unha necesidade técnica).

O dominio útil (campesiñado) debía pagarlle ao dominio directo (burguesía) para conseguir a propiedade das terras que trallaba.

6. O sistema foral

10

Historia de Galiza

2006/2007

USC

Todo isto recibe o nome de casar.