INTRODUCCIÓN

1.1. AUTORA E A SÚA OBRA

Gisela Busaniche. Periodista arxentina que pretende amosarnos coa súa obra a realidade das miles de persoas que en España viven en condicións de extrema pobreza.

Este libro elaborouse tras dun traballo de rúa, feito logo de coñecer e entrevistar a persoas sen fogar, anciáns desasistidos, drogodependentes e inmigrantes sen papeis, de persoas pertencentes a minorías étnicas, de exreclusos… Achegouse a eles a través de organizacións e tamén só falándolles.

Trata coa súa obra de facer visible a todos eles

1.2.CUARTO MUNDO. NO SOMOS TAN RICOS

A obra coa que estamos a traballar fálanos da problemática da exclusión social que sofren determinados colectivos no primeiro mundo e, en particular, en España.

Na súa introducción fálanos do reparto que se acostuma a facer do mundo e de quen forma parte deste reparto. Primeiro, segundo, terceiro mundo ou escalafón a nivel mundial. Tamén nos fala de cómo xurdiu a denominación do que agora coñecemos como cuarto mundo (o terceiro mundo dentro do primeiro).

Ofrécensenos cifras globais que nos falan do número de pobres que existen no noso entorno, pero nestas cifras globais podemos atopar aínda distintas acepcións: non todos son iguais de pobres e esta diferencia entóxase fundamental xa que agrava aínda máis, se cabe, a problemática da pobreza. Pobreza como preámbulo, inicio ou desencadéante doutras estigmatizacións sociais. Nunca a pobreza vai estar soa, sempre vai haber que engadirlle algunha circunstancia máis que fará que agrave a situación, ou vai estar xa indisolublemente un día a unha condición ou situación previa que fará que esa exclusión social, ese cuarto mundo dentro do primeiro, se faga máis palpable e máis demoledor para quen o sufre.

A denominación de Cuarto Mundo xurde en Francia da man dun “expulsado” máis desta sociedade, Joseph Wresinski, pero que conseguiu co seu empeño e ben facer que este colectivo heteroxéneo empezara a ser escoitado e visibilizado dalgún xeito. Para el a pobreza severa que conleva a exclusión social e a pobreza espiritual representan ese cuarto mundo dentro do primeiro. El coa atención que dispensaba ás persoais coas que traballaba non trataba de asistir senón de darlles a confianza suficiente para que por si solos modificaran a súa realidade. Pensaba que asistir ós pobres os facía dependentes.

A nova pobreza da que falaba Wrecinski cando empezou a traballar nos barrios marxinais de París xurdiu logo da crise mundial do petróleo dos aos 70 e xa non ía estar integrada polos colectivos marxinais e marxinados historicamente recoñecidos como tales, senón, que, debido ós procesos económicos internacionais que provocaron unha enorme desindustrialización, esta pobreza acada a novos colectivos que pasan así a engrosar as cifras de novos pobres e polo tanto novos excluídos do mundo no que prima o consumo.. Estamos a falar de desempregados de longa duración, subempregados e traballadores non regularizados.

As persoas excluídas perden así a súa dignidade, a súa autoestima e pensan que por si soas non van ser capaces de cambiar a súa situación. Debido a esto automarxínanse e pasan a depender das políticas sociais como único medio de reinserción.

A pobreza económica pode ser determinante á hora de serrar outras exclusións: a exclusión do mercado de traballo, da educación, da vivenda, dos servicios de protección social, do sistema sanitario, do sistema político… Pero aínda que a pobreza está relacionada coa exclusión, a exclusión ter un carácter máis multidimensional, xa que fai máis fincapé nos mecanismos polos cales algunhas persoas son rexeitadas e ven limitadas as súas posibilidades de participación social, cultural, política e económica.

Moitos van ser os factores que aceleran o paso cara á marxinalidade, entre eles pódense citar: o nacer nunha familia pobre, vivir nunha determinada zona xeográfica, tero u non acceso regular á educación, ser parte de determinado colectivo social. Se as necesidades básicas non están cubertas é fácil chegar á exclusión. A pobreza nunca está soa, non se atopa unha única causa cando nos achegamos a un colectivo en situación de marxinalidade. A acumulación de problemas é unha característica dos excluídos.

Gisela Busaniche fai aquí un percorrido por diversos colectivos de pobres e marxinados, de excluídos. Estes colectivos son os das persoas sen fogar, os exreclusos, as minorías étnicas, os traballadores precarios, os inmigrantes, as prostitutas e os anciáns. Pero aínda dentro de cada un destes grupos vai atopar un subgrupo.

Achéganos a estes colectivos non de xeito anónimo senón que vai poñer nomes e, nalgún caso, incluso apelidos. Intenta facer que visibilicemos a estas persoas que constitúen o máis baixo dentro do baixo.

• PERSOAS SEN FOGAR

Ninguén vive na rúa por decisión propia, senón que diversas son as situación que levar a esta exclusión.

Este colectivo está formado por aquelas persoas que por distintas situacións, tanto individuais como familiares, acadaron a exclusión social, situación que veu acompañada da perda de domicilio. Pero non só os que viven na rúa conforman este colectivo, tamén forman parte del os que viven en vivendas precarias ou os que non poden mercar unha vivenda propia e teñen que compartila.

Cada vez forman un grupo máis heteroxéneo e cada vez hai máis xoves e máis mulleres, colectivos afectados sobre todo por problemas laborais, toxicomanías, separacións ou rupturas,…

Contra do que tradicionalmente se pensa delas, solen ser persoas que tiveron un traballo normalizado, pero solen ser traballos precarios ou cun alto grado de estacionalidade. Traballos nos que fai falta unha escasa cualificación, onde hai unha grande inestabilidades, que están mal pagados e con frecuencia desempeñados nas peores condicións (hostalería, construcción, campo,…). A precariedade económica e a precariedade laboral termínanse traducindo en moitos casos en precariedade residencial. Esta situación de inestabilidade laboral moitas veces está unida tamén a rupturas de vínculos, o que provoca a nos existencia de apoios afectivos, é dicir, ademais de subir a pobreza material tamén sofren a emocional.

Canto máis tempo se está na rúa máis se consolida esta situación.

Xunto á heteroxeneidade de causas que provocan a exclusión dos sen teito atopámonos coa necesidade crecente de políticas efectivas de acceso á vivenda. Gisela Busaniche escribe, facendo referencia a Pedro Cabrera sobre que sería necesario estudiar o problema do senfogarismo como unha problemática estructural de política de vivenda e non tanto como un proceso de deterioro persoal.

Por outra banda, a rede de apoios que asiste a este colectivo é maiormente privada e está en mans da igrexa. Isto confirma a deixadez de responsabilidades por parte da Administración pública, e a invisibilidade á que está sometida o colectivo. Esta rede de apoios está constituída por albergues, comedores, centros de día,…, pero non chegan.

• EXRECLUSOS (OS CONDEADOS)

O grupo de reclusos e exreclusos conforma un grupo máis dentro dos senteito.Chegan a prisión non só por ser delincuentes,s e nón polo cúmulo de situacións de precariedade e marxinalidade.

O cárcere non axuda a reinsertar nin a reeducar. Termina, en moitos casos, agravando máis a situación. Ademais o ritmo que establece o cárcere márcaos. É un ritmo que non lles pertence.

A medida que van pasando os anos, a rede de vínculos sociais redúcese: o recluso termina totalmente desocializado da vida autónoma. Ademais moitas veces volve a delinquir xa que fora non teñen nada e polo menos a cárcere proporciona teito e comida.

A entrada na cárcere resulta desestabilizadora, tanto para o condenado como para a súa familia e as familias dos reclusos quedan desprotexidas. Un 75% delas deixan de percibir ingresos fixos dende o momento que este entra na cárcere.

• OS TRADICIONAIS

As minorías étnicas son consideradas grupos de alto risco de exclusión social. Os xitanos posúen unha dobre marxinación: a socioeconómica e a cultural. Son excluídos por ser pobres e por ser diferentes: por ten unha cultura diferente e por esta razón están nunha situación de gran desventaxa en relación ó conxunto de desfavorecidos: Este colectivo forma parte da cultura da pobreza, son familias nas que a pobreza hérdase de xeración en xeración, e case sempre de forma irreversible.

Según a súa situación laboral podemos diferenciar catro grupos dentro deste colectivo: os que teñen actividade laboral regular (5-15%), cunha ocupación relacionada coa súa tradición; ós que están integrados no mundo laboral regrados, sobre todo no sur de España (10%), os que se adican á venda ambulante (75%), e os que se adican á recollida de chatarra e outros materiais para a reciclaxe. Estes dous últimos colectivos son os máis vulnerables, atopándose ademais en certa desventaxa ultimamente debido á competencia exercida polos inmigrantes.

Normalmente esta poboación viven en barrios ou en polígonos de vivendas económicas, zonas sobre todo marxinais e marxinadas e con condicións de vida moi precarias. Solen ser barrios alonxados do centro, desconectados e escondidos da cidade. Zonas que moitas veces están asociadas a problemas de venda de drogas.

A través de plans de reinserción e urbanísticos trátase de realoxalos e de idear proxectos que eviten a creación de novos guetos.

Búscase a integración, pero a integración só e posible se se lle dá as ferramentas necesarias para satisfacer as necesidades básicas dun fogar e si se se lles ofrecen oportunidades educativas sen censurar tradicións e culturas.

• TRABALLADORES PRECARIOS (TRABALLADORES GOLONDRINA)

Este colectivo, no estudo que realizou Gisela Busaniche, está formado sobre todo por persoas de nacionalidade portuguesa que recorren distintas parte da xeografía española en función das diferentes ocupacións que poden desempeñar en cada lugar, ata que no inverno recalan en Barcelona, onde os nenos van á escola e os adultos insértanse na economía informal.

Este colectivo caracterízase fundamentalmente polo analfabetismo, pola falta de traballo, falta de hixiene, de alimentación, de saúde. Viven nas súas caravanas ou en furgonetas, sen servicios básicos.

O seu maior problema é que aínda que teñen papeis son estranxeiros para gran parte da sociedade. Considéraselles “útiles” cando hai traballo no que poidan participar pero logo de ser “utilizados” van ser considerados un estorbo no próximo lugar onde se ubiquen..

Este colectivo non só está conformado por xitanos. Son portugueses que se identifican cos xitanos pola súa forma de vida, pero culturalmente as súas diferencias son enormes.

A mentalidade destas familias foi mudando co tempo: toleran as condicións nas que viven pero non as aceptan. Comezan a valora a educación dos seus fillos e cren que é necesario un ingreso mensual fixo para acceder ó benestar. Ademais teñen experiencia de traballo e estarán dispostos a integrarse no mercado laboral normalizado.

• INMIGRANTES (OS EXPULSADOS)

Dentro deste colectivo Gisela vai distinguir ademais situacións diferentes, como é o caso dos inmigrantes que descoñecen a nosa lingua, sobre todo inmigrantes de orixe subsahariana ou o colectivo de mulleres inmigrantes prostituídas, estudiado neste traballo só o caso de inmigrantes do sudamericanas.

Inmigrante: pobre no seu pais, que ten o afán de conquistar unha nova vida que os saque da pobreza.

Os inmigrantes procedentes de Sudamérica chegan fundamentalmente a España coa visa de turista, e teñen tres meses de permiso legal. Se neste tempo non atopan traballo permanecerán no pais xa de xeito irregular Outra forma de chegar aquí é que alguén lles consiga un traballo. Accederán a un permiso de traballo temporal, condición obrigatoria para lexitimar a estancia en España e solicitar un visado.

A maioría dos que viaxan a España necesitan endebedarse para pagar a viaxe, é dicir, piden o diñeiro prestado. Unha vez que se chega aquí teñen que empezar a pagar a débeda, en caso contrario a cantidade medrará debido ós intereses aplicados polos prestamistas e o máis preocupante, ameazarase á familia da persoa á que se lles prestou.

Aquí, nun pais industrializado pasan a ser os excluídos dos excluídos, e están sós. Non contan coa rede de apoio familiar, o que pode acabar de desestabilizalos.

Os estranxeiros irregulares só teñen dereito a asistencia sanitaria e á educación obrigatoria. Inténtase regular os fluxos migratorios mediante acordos bilaterais de España cos países de onde provén a maioría de inmigrantes. Pero a lei que rixe en España (Lei de estranxeiría) non impide que as persoas que non consigan estes contratos en orixe non sigan intentando vir a traballar aquí, senón que a maiores favorece a creación de mafias organizadas, que obteñen máis beneficios debido ás restriccións legais para conseguir o permiso de traballo.

A maioría destes inmigrantes non coñecen a lei española nin saben a onde acudir: fáltalles información.

• OS VULNERABLES

Este colectivo está integrado polos inmigrantes sen papeis e que ademais non entenden o idioma.

España representa hoxe o pais ó que moitos subsaharianos ven como o lugar de destino. Representan actualmente o colectivo con maior vulnerabilidade e inestabilidade.

A súa problemática de falta de papeis vese agravada polo feito de non coñecer o idioma e a falta de información. Se non se ten papeis a deportación é a única solución que ofrece a Lei de estranxeiría, pero a maior parte de inmigrantes carecen de documentación, polo que a deportación é máis lenta.

No caso español, e tamén no resto dos países industrializados, os inmigrantes cubran a maioría dos empregos rexeitados polos españois en sectores como a agricultura, servizos ou na construcción. Ademais, debido a súa vulnerabilidade van exercer menos presión e son preferidos polos patróns que lles van ofrecer menores salarios e peores condicións de traballo.

Contas estes inmigrantes cun problema extra xa que están necesitados dunha oferta de traballo xa que de non a conseguiren non poderán regularizar a súa situación, pero, por outra banda, se non teñen papeis, non poden acceder a unha oferta de traballo legal, pescadilla que de novo se morde o rabo.

Moitas veces asóciase o “adxectivo” delincuente a inmigrante, e en España está a medrar o número de estranxeiros encadeados. A maioría foron condeados por delictos menores.

Estes delictos moitas veces teñen que ver cos enganos ós que son sometidos polas mafias que lles advirten de que si cometen un delicto é máis difícil a súa expulsión, pero si realmente queren conseguir a regularización esta circunstancia dificulta máis.

• PROSTITUCIÓN

A muller inmigrante traballa maiormente no sector doméstico, saída laboral prioritaria para as mulleres sen papeis. Cando non atopan traballo, o sector que recolle esta man de obra é o mercado da prostitución.

As mulleres sen papeis sudamericanas non son as que peor situación teñen dentro do mundo das mulleres prostituídas, xa que unha vez que pagan a débeda contraída pola súa pasaxe son libres, pero sen embargo, sufran todos os problemas e estigmatizacións derivadas da súa condición: inmigrante, prostituta e pobre.

• ANCIÁNS

Por ser unha persoa anciá non ter porque haber marxinalidade pero si concorren ademais certas circunstancias, esta situación pode virar rapidamente para peor: baixos ingresos, viudedade, soidade, falta de axuda, ser muller…

A poboación anciá española aumentou moito nos últimos tempos froito do proceso de envellecemento da poboación debido á aumento da esperanza de vida. Parello a esto, a feminización da vellez é un feito máis, pero aínda que son as de maior número tamén son as máis vulnerables xa que envellecen peor.

(As circunstancias deste colectivo son as que seguidamente imos a tratar como parte do noso traballo para a asignatura).

CONTEXTUALIZACIÓN

2.1. DIFERENTES CONCEPTOS ENTORNO OS ANCIÁNS

Antes de realizar un acercamento ó ámbito dos anciáns temos que contextualizar este con diferentes conceptos que nos parecen fundamentais para o entendemento do noso traballo. Moitos destes conceptos van aparecendo constantemente durante todo o traballo en relación a diferentes aspectos como son os diferentes programas que realízanse para anciáns, a soidade, a pobreza e en si mesmo todo o relacionado a marxinalidade das persoas maiores.

Como referencia da ciencia que estudia os anciáns:

• Xerontoloxía:

Abarca o estudio da ancianidade e vellez, coa participación das ciencias biolóxicas, psicolóxicas e sociais. El termino deriva do grego “greco” (ancián) e se empeza a empregar a principios do século XX cando crece o interese científico pola vellez. A xerontoloxía desde seu aspecto médico se vincula á xeriatría. En la parte psicosocial se contempla outros aspectos ademais do biolóxico: económico, familiares, sociais, persoais, etc.

Diferentes definicións acerca dos maiores, desde diferentes perspectivas:

• Terceira idade:

Termino que nace en Francia (troisiéme âge) estendéndose con gran éxito a numerosos países e empregándose en numerosas disciplinas. É un concepto que nos resulta impreciso por que se a vida se desenvolve ó longo de catro etapas definidas (infancia, adolescencia, adultez e ancianidade), a terceira idade non se corresponde coa ancianidade, xa que esta sería a cuarta idade.

Se usa en xeneral para denominar ás persoas que alcanzan os 65-70 anos xunto con anciáns, persoa maior, persoa de idade avanzada, vello, etc.

Según a UNESCO, a adultez sería a etapa que sigue á adolescencia e estaría dividida en catro etapas:

1ª 21-25 años: idade adulta temerana

2ª 26-40 años: idade adulta media

3ª41-65 años: idade adulta avanzada

4ª+ de 65 años: terceira idade

5ª+ de 80 años: cuarta idade

• Ancián:

Dícese da muller que ten muchos años

• Ancianidade:

Comeza co cese da actividade profesional (xubilación), na actualidade con carácter xeneral os 65 anos e termina coa perdida da autonomía física e/ou mental.

• Vellez:

Período de tempo que transcorre desde a ancianidade ata o final da vida.

Conceptos moi relacionados coa necesidade ou a lei de dependencia:

• Actividades básicas de la vida diaria (ABVD):

Son as actividades relacionadas con auto coidado, como vestirse, camiñar, alimentarse, realizar o aseo persoal, manter o control de esfínteres, ir o baño, etc.

• Actividades instrumentais da vida diaria (AIVD):

Consiste no desenvolvemento de tarefas individuais para vivir de maneira independente, tales como cociñar, limpar, lavar, facer compras, manexar diñeiro, controlar a medicación, desprazarse pola calle, utilizar os medios de transporte, realizar xestiones, etc.

• Persoa asistida (dependente):

É aquela persoa que non pode facer sen axuda determinadas actividades da vida diaria das consideradas esenciais para autocoidarse ou para o desenvolvemento normal da súa vida diaria e dependente de algo ou de alguén para a súa realización.

• Dependencia:

É a situación na que se encontran “aquelas persoas que, por razóns ligadas á falta ou á perdida de capacidade física, psíquica o intelectual, ten necesidades dunha asistencia e/ou axuda importante para la realización das ABVD”.

• Autonomía:

É a capacidade e/ou o dereito dunha persoa a elixir por si mesma as regras da súa conducta, a orientación dos seus actos e os perigos que se encontran dispostas a asumir. En definitiva, autonomía é elixir a propia vida.

A perdida de autonomía é a incapacidade (o a prohibición) dunha persoa a decidir sobre a súa vida.

Debemos destacar que anque unha persoa sexa dependente (salvo se a dependencia é total), non ten, nin debe, deixar de ser autónoma.

En función disto, os profesionais da xerontoloxía debemos establecer dúas liñas de intervención ben definidas e complementarias:

1. Por unha parte, a relacionada coa dependencia, na que nos marcaremos como obxectivo aliviar o debilitamento ou a perdida de función que presenta a persoa maior á que se atende; facendo CON ela as actividades para as que teña un resto de capacidade conservada, ou realizado POR ela, coa máxima delicadeza, aquelas que lle resulten imposibles de realizar.

2. Por outra parte, a relativa á autonomía, na que estableceríamos un reforzo permanente da autoestima da persoa dependente, e nun respecto absoluto a súa dignidade persoal e o exercicio da súa vontade para que poida, se non ha perdido as súas facultades mentais, decidir libremente sobre a súa vida (ter en conta a súa opinión e os seus desexos, respectar a súa intimidade, estimular a súa capacidade de decisión, a súa creatividade, etc.)

• Relación de axuda:

É o vinculo que se establece entre unha persoa e o seu coidador, resultado do diálogo, contactos e intercambios afectivos que se producen durante a presentación de axuda.

2.2. CARACTERÍSTICAS BIO-PSICO-SOCIAIS

• Evaluación bio-psico-social

Dacordo con Gallagher , Thompson y Levy (1980) hai que dar importancia a contribución da conxunción de diferentes aspectos biolóxicos , sociais e persoais ó realizar unha evaluación rigorosa das persoas de máis idade.

A evaluación psicolóxica do ancián é de enorme importancia .Hai que ter en conta que a partir de los 65 anos sóense producir múltiples cambios na vida dos seres humanos , debido ás cales estes teñen que tomar decisións importantes .Así , por exemplo , a xubilación deixa a persoa sen actividade laboral e precisamente nun momento no que a inactividade pode ter repercusións negativas sobre a súa saúde e esta sobre o seu equilibrio psíquico, entonces ¿cómo encher o ocio ? A xubilación soe levar consigo unha merma nas entradas económicas co cal o ancián pode non ter máis remedio que plantexarse o seu traslado a unha institución , acolléndose así ós beneficios estatais ou doutro tipo.

A perdida ou lexanía dos seres queridos provoca sentimentos de soidade , abatemento e insatisfacción , e con todo iso , a aparición de trastornos conductais reactivos teñen maior incidencia nesta idade ¿Cómo resolver estes problemas ? Por se estes cambios económicos , sociais e familiares foran poucos , o ancián progresivamente vai perdendo algún das súas competencias intelectuais e habilidades funcionais, o cal repercute na súa autoestima.

• Cambios fisiolóxicos

Os factores que interveñen na conducta das persoas maiores son numerosas e complexamente relacionadas . A vellez caracterizouse tradicionalmente como unha época na que se producen cambios de tipo fisiolóxico , aínda que por outra parte os cambios non se producen de forma homoxénea en todos os anciáns .

Estes cambios fan referencia principalmente ó maior número de enfermidades que poden padecerse , así como a determinados cambios , por exemplo, as perdidas sensoriais ou a diminución na velocidade de resposta . Debe destacarse que algunhas enfermidades poden producir efectos directos sobre o funcionamento cognitivo como por exemplo las demencias .

Tamén as enfermidades poden ter efectos indirectos , como sería o caso das molestias producidas polo dolor crónico ou as restriccións na mobilidade dos anciáns que supoñen unha limitación a exposición das " señais " , "incitadores " e " reforzos ambientais " .

Os déficits sensoriais son asi mesmo frecuentes nos anciáns . Encontráronse por exemplo que a enfermidade máis frecuente son os trastornos visuais (30 % ) .

• Cambios psicosocias

Un fenómeno importante nestes cambios é a perdida parcial ou completa da interacción social co cónxuxe , os amigos ou familiares .Tales perdidas son debidas á morte , enfermidades , problemas de mobilidade ou traslados.

Por exemplo a viudade foi asociada a cambios negativos na saúde física e mental e incluso viuse acompañada dun incremento nas taxas de mortalidade. En definitiva , mentres que as persoas non xubiladas manteñen pautas de comportamento organizadas en función do seu traballo e/ou dos familiares máis cercanos ofrecendo o traballo e a familia , os " antecedentes " e "consecuentes " necesarios para desenvolver a competencia e a conducta social , as perdidas nun dos ámbitos ou en ambos ( laboral ou familiar ) provocan unha diminución dos incitadores , señais e reforzos necesarios para manter conductas apropiadas reforzantes para o individuo .

A xubilación supón tamén para a maior parte dos anciáns unha diminución dos recursos económicos , coas consecuencias negativas que iso conleva .

Ademais destes problemas poden existir outros procedentes do propio ambiente no que vive o ancián .

Nos traballos máis conocidos realizados para comprobar a influencia de variables ambientais sobre o comportamento na vellez están os desenvolvidos en institucións para anciáns por Baltes e os seus colaboradores desde o enfoque do coñecemento aplicado ó estudio do comportamento da vellez .

Destes estudios extráense interesantes conclusións como son as seguintes :

As conductas dependentes dos anciáns, por exemplo dependencia do coidado persoal , gran atención por parte de persoas próximas , mentres que as independentes non o son , ademais no medio social responde as conductas de autocoidado dependentes de forma consistente , mentres que non ocorre así coas independentes .

En conclusión podemos dicir que as residencias de anciáns e as consecuencias que seguen a este potencia actividades dependentes en relación co coidado persoal e desaniman o autocoidado independente e os comportamentos activos y participantes .

A dependencia mostrada polos anciáns é unha forma de asegurar a continxencia gratificante .Este fenómeno de dependencia para asegurarse a atención social é tamén extensible a outros ámbitos como é o medio familiar.

Hai unha interconexión entre variables sociais , psicolóxicas e biolóxicas , parece convinte recomendar nesta etapa da vida unha evaluación bio-psico-social.

2.3. CIFRAS

Como podemos observar nesta gráfica o número de anciáns increméntase cada ano por razóns que veremos mais adiante.

En 1999 vemos que o número de anciáns de 65 a 69 superan os 2000 en 1999 diminúen hasta os 1500 e aumentan progresivamente a partir de 2011 chegando a 2500 en 2026.

Os anciáns de idades comprendidas entre 70 a 74 anos chega a 1750 , vemos que diminúe nos anos 2005 y 2015 e volve a aumentar de maneira vertixinosa a partir do 2017 chegando á cifra de 2000 .

Os anciáns de idades de 75 a 79 en 1999 sitúanse en torno ós 1300 aumentando ata o ano 2014 , fai unha pequena baixada entre os anos 2014 y 2020 aumenta outra vez no ano 2020 e chegando a cifra de 1700 no 2026 .

Nas idades de 80 a 84 anos é de 800 no ano 1999 , vemos que aumenta no ano 2007 en adiante , e descende nos anos 2013 y 2020 e volve a aumentar a partir do 2020 chegando a 1700 no 2026 .

Os anciáns maiores de 85 anos é de aproximadamente 500.000 , esto vai en aumento , de maneira que no 2005 supera os 500.000 e vendo que a perspectiva do 2026 será de 500.500.

En conclusión centrarémonos nas cifras de anciáns deste ano 2007 .

65 - 69 : Os anciáns destas idades sitúanse en torno 1.700

70-74 : Os anciáns destas idades sitúanse en torno ós 1.800

75-79 : Os anciáns destas idades sitúanse en torno 1.400

80-84 : Os anciáns destas idades sitúanse en torno a los 1.200

80 o más años : Os anciáns destas idades sitúanse en torno a los 700

(Todo esto en miles )

As causas que dan lugar a tendencia progresiva dun maior envellecemento son: o incremento da lonxevidade e a caída da taxa de natalidade. A poboación envellece progresivamente.

As persoas con máis de 60 años eran, en 1975, en España, un11 7% da poboación e no ano 2000 estarán nun 20%. Hoxe a poboación de máis de 65 anos, solo en Europa, representa 47 millóns e do 10% a 12% de esta é maior de 75 años.

Según os últimos estudios demográficos das Nacións Unidas, no ano 2000 o mundo contará con 590 millóns de persoas de 60 o máis anos de idade e no ano 2025 serán 1100 millóns con un aumento do 2240/o en relación coas cifras de ano 1975. Dita poboación tendrá a súa presencia tanto nos países desenvolvidos como nos países en desenvolvemento.

Se se estudia a evolución da poboación española por grupos de idade, advírtese unha tendencia ó aumento da porcentaxe de individuos con máis de 65 años. Paralelamente, o porcentaxe de individuos con menos de 15 anos tende a diminuír.

Todo esto está unido o aumento da esperanza de vida ó nacer, que experimentado un ascenso paralelo, pasando de algo máis de 34 no 1900 a 76 años no 1985. As mulleres constituirán unha maioría crecente na poboación de máis idade fronte á masculina que é menor.

En España a esperanza de vida dun varón pasou de 59,8 anos en 1950 a 73,2 anos en 1990, nas mulleres de 64,3 anos alcanzase 80,3 anos para o mesmo período analizado.

Se realizamos esta análise para persoas de 60 anos atopamos que a esperanza de vida dun varón desta idade en 1 950 era de 14,9 anos e de 16,3 anos en 1980, a dunha muller pasou de 17,1 años a 22,1 anos nese período, expresado en tantos por centos, o incremento da esperanza de vida nos varóns de 60 anos foi de 22,82% e o das mulleres da mesma idade foi de 29,4% (Do León, 1992:30).

Outra variable a ter en conta é o descenso da natalidade. No vello continente europeo, de 1960 a 1986, os nacementos descenderon un 30% como promedio. O reemplazo de xeracións está moi baixo, xa que os nacementos están cifrados en 2 fillos por muller.

APROXIMACIÓN A MARXINACIÓN NA TERCEIRA IDADE

3.1. ANCIANIDADE FRONTE A MARXINALIDADE E POBREZA

Os anciáns constitúen un dos sectores máis pobres e excluídos das súas respectivas sociedades. Esta situación maniféstase fundamentalmente a través de dúas modalidades: os anciáns que sempre viviron pobres e os que se foron empobrecendo. Entre os primeiros podemos atopar aos chamados vellos novos, os menores de 60 anos. Os anciáns do segundo grupo entran na pobreza a partir do deterioro que conleva o proceso de envellecemento e vulnerabilidade. Vanse desligando da familia, vivenda propia, aforros, etc. Este desligamento produce un estado de tristeza e depresión que está presente no grupo de anciáns e é unha situación da cal é moi difícil saír.

As persoas maiores vanse aloxando cada vez máis da sociedade, unha sociedade cada vez máis áxil e evolucionada. Esta separación é froito do estancamento socializador que sofren os nosos maiores. O factor desencadéante de este feito é a xubilación. Co cese da actividade laboral a persoa perde a principal fonte de socialización. As amizades do traballo son os amigos que perduran máis no tempo. Unha vez que a persoa deixa de traballar o contacto con estas amizades arrefríase, e en moitos casos cesa. Á perdida das amizades súmaselle a perdida da parella ou outros seres queridos, o que ten un gran peso no estado de ánimo do maior.

A familia é un pilar de gran apoio para a terceira idade pero na maioría dos casos o trato e a relación cos anciáns non é a adecuada. Existen diferencias entre a forma de ver á terceira idade segundo a xeografía do planeta. A perspectiva oriental é unha das máis respectuosas cos anciáns do mundo. O vello está considerado como unha fonte de sabedoría e respectado por toda a comunidade, segue cumprindo funcións sociais importantes e coidase dende a familia; concepción desbancada na perspectiva occidental. Nesta perspectiva, cada vez as familias teñen menos tempo e espacio para dedicarse aos seus maiores, polo que emerxen e teñen cada vez máis demanda as residencias de anciáns.

Numerosas institucións fanse cargo da terceira idade: asilos, centros de día, residencias públicas, residencias privadas etc. Pero existe unha dobre problemática: as persoas que non teñen recursos non poden acceder á maioría das institucións e as que non queren abandonar a súa casa.

Así os anciáns pobres que necesitan de atención especializada, ou acoden á familia, que na maioría dos casos non se ocupan deles, ou a centro públicos. O problema destes centros é a saturación que teñen. A atención privada é impensábel para unha persoa cuxa pensión non supera os 400 euros.

Tamén podemos atopar aos anciáns que non queren saír da súa casa. Estas persoas están aferradas á súa independencia e queren seguir ca súa vida. Neste caso moitas institucións e voluntarios trasládanse ao domicilio do maior para prestarlle a súa axuda, ou simplemente para facerlles compañía.

Hai que ter en conta que uns seis millóns e medio de persoas en España teñen máis de 65 anos e esta cifra vai en aumento. O envellecemento da poboación débese ao incremento da esperanza de vida e á baixada da taxa da fecundidade española. Este feito sitúa á terceira idade nunha escabrosa situación. As pensións son baixas e se a persoa precisa de atención especializada debido a calquera enfermidade esta situación complícase xa que se precisaría da axuda da familia. <<Se a esta situación se lle suma a falta de axuda e a soidade, o círculo vicioso da pobreza está pechado>> (Busaniche, 2002)

No libro de Gisela Busaniche preséntasenos a Nicolasa unha anciá de 80 anos natural de Castilla La Nueva afincada en Barcelona. Nicolasa é unha persoa maior pobre do “primeiro grupo” que antes definimos: unha persoa que sempre viviu pobre. Casouse durante a guerra civil e foise vivir a Barcelona. Viviron nas barracas de Montjuic e alí morreron o seu marido e os seu fillos. Quedouse soa, invalidada dunha perna, e vivindo nunha casa onde non existía a luz eléctrica, nin a auga corrente. Despois pasou a vivir nun “amago” de casa, como ela a chama, que lle proporcionou o goberno catalán. Pero a pesar diso ela non quere deixar a súa casa, o seu fogar.

Nicolasa sobrevive con 260 euros. Paga 90 euros de aluguer e quédanlle 170 para subsistir. Ela é parte do millón oitocentos de mulleres que reciben o 45% da pensión do marido deixándoa nunha situación de precariedade. Neste caso a anciá tampouco ten o apoio familiar que precisa.

Pero Nicolasa non bota de menos o apoio económico da familia senón o apoio emocional. Do gran mal que sofre Nicolasa é do mal da soidade. Só recibe visitas do asistente social do concello de Barcelona e de Enric, un dos voluntarios da asociación catalana Amics de la Gent Gran que vai visitala unha vez por semana para ver cómo está de saúde e para facerlle compañía. Non ten trato ca súa familia, só fala ca súa neta máis vella. Ela só pide un pouco de compañía e unha chamada telefónica de cando en vez.

3.2. A SOIDADE NOS ANCIANS

O ser humano é un ser social por natureza, dende que nace ata que morre. Necesita dos demais para vivir. A súa condición de fraxilidade faino solidario a vez e pono en comunicación cos outros, non só para subsistir, senón tamén para evolucionar cara realización persoal: ser quen realmente é. Pero a realización do noso ser social vese facilitada en diferentes momentos da vida, por diversas situacións: O ser neno e as reaccións que provoca nos demais, o proceso de socialización e educación, o exercicio de profesión, etc.

A soidade xurde, en ton, da tendencia de todo ser humano a compartir a súa existencia cos demais. Se esto non se logra, florece a vivencia de estar incompleto e a desazo derivada de elo. Na soidade, o ser humano bota en falta a fusión con outra ou outras persoas e desexa a comunicación para a subsistencia, ou para lograr a intimidade. Por iso a soidade nútrese de unha sensación de baleiro e da experiencia de unha “ falta de algo” que se necesita ou que aparece cando o suxeito non atopa un “outro” afín a el de completarse. Todo ser humano tende a encontro, a relación vital e significativa cos demais, para ocupar o seus espacios vacantes previstos para o destino do seu ser racional.

A vellez é un de eses momentos nos que mais facilmente se pode experimentar a soidade. Por definición, esta etapa da vida vai acompañada de unha sucesión de perdidas, como o traballo, o status social, as capacidades físicas, etc. que facilitan a experiencia da soidade.

Unha consideración superficial da vellez poderíanos levar a considerar que todas as persoas maiores séntense soas. Sen embargo, os estudios realizados en España, mostran que a maioría das persoas anciáns non se senten soas, senón que a soidade acúsana un 8% do total dos maiores. Sen dúbida, non e un problema, sobre todo se pensamos na experiencias de cada unha das persoas incluídas nesta porcentaxe, pero tampouco pode manterse o estereotipo de todas as persoas maiores están soas, síntanse soas e menos aínda que estean abandonadas.

Aínda que a soidade non produce síntomas externos graves, quen a padecen afirman que se trata de unha experiencias desagradable e estréante, asociada con un importante impacto emocional, sensacións de nerviosismo e angustia, sentimentos de tristeza, irritabilidade, mal humor, marxinación social etc..

Que é?

A soidade dos maiores é unha de esas situacións de vulnerabilidade e marxinación- e posible exclusión- que vive un numeroso grupo de persoas que dificilmente elevarán a voz e reclamarán a satisfacción das súas necesidades, debido a fraxilidade en que se atopan. Os maiores que se senten solos non provocan una crise social significativa como poderán provocar outros grupos, porque non teñen nin sequera as suficientes forzas como para esixir os seus dereitos. A soidade e unha realidade que ven favorecida por diferentes factores a causas:

A primeira causa e retirada do ámbito laboral. A xubilación e unha experiencia particularmente importante na xeración da experiencia da soidade. O risco ven sobre todo por la desorganización da vida e a falta de iniciativa para encarar a nova realidade, unha realidade dominada por la rotura definitiva coas obrigación laborais e no seu lugar a grande cantidade de tempo do que se dispón; e pola posibilidade de que o abandono do mercado con leve un proceso paralelo de desvinculación social. En realidade as perdidas sociais que comparta a xubilación non teñen porque valorarse sempre en termos cuantitativos. De feito moitas persoas padécenas con tanta o mais intensidade dependendo da valoración cualitativa. O proceso de xubilación motiva, mais un empobrecemento das relacións sociais que se mantiñan con antigos compañeiros de traballo.

Non obstante, como xa apuntamos, non e a xubilación a experiencia mais traumática a xeradora da experiencia de soidade. A perdida da parella a das relación mais significativas de efecto e convivencia teñen un impacto maior. Ademais o sentido acumulativo co que se producen ambos sucesos, a perdida de rol laboral e a de rol de parella, activa en gran medida as posibilidades para a aparición de problemas como o illamento social e a soidade. Isto agudízase cando ambos sucesos e experiencias prodúcense nun período de tempo breve.

Efectivamente a viuvez, como termino a relación matrimonial, comporta un elevado risco de soidade subxectiva para moitos maiores que non atopan confianza de ninguén igual ao marido ou a muller, en quen depositar os segredos, desafogar os seus problemas ou simplemente manifestar a súas inquietudes. O percibir con certeza que a ausencia de intimidade matrimonial prolongarase durante o resto dos seus días fan que algúns viuvos sexan víctimas por momentos de problemas de soidade, o que acaben por sufrila permanentemente.

Outra características da experiencia a soidade nos maiores ven dada pola pobreza das relacións familiares, especialmente con fillos. A falta de relación percibida polos anciáns cós fillos, tanto en cantidade como sobre todo en intensidade e calidade de efecto, representa un importante motivo de frustración. Cando esto se produce o sentimento de soidade elévase en gran medida, xa que probablemente non exista aspecto mais negativo para o benestar emocional das persoas con unhas malas relacións ca familia, non sentindo a correspondencia de que anos atrás eles fixeron polos seus fillos.

Todos estes factores repercuten nas chamadas tres crises asociadas ao envellecemento:

-A crise da identidade ven dada especialmente por un conxunto de perdidas que se van experimentando de maneira acumulativa, que pode deteriorar a propia autoestima porque aumenta a distancia que o ancián percibe entre o seu eu ideal e o seu eu real.

-A crise da autonomía ven dada especialmente polo deterioro do organismo e das posibilidades de desenvolverse de xeito libre no curso das actividades normais de vida diaria.

-A crise da pertenza, experimentase particularmente por la perdida de roles de grupos aos que a vida profesional e as capacidades físicas e de outra índole, permitíanlle adoptar no enramado social.

A toma de conciencia de esta triple crise, que ten lugar no proceso de envellecemento, pode permitirnos facernos cargo da envergadura de experiencia da soidade que, as veces , pode ser vivida como unha verdadeira morte social.

3.2.1 SAUDE E SOIDADE NOS MAIORES

Saúde e soidade relaciónanse intimamente. A calquera idade da vida as persoas mais soas son as que se senten mais enfermas, aínda que a soidade inflúe mais nas anciás; a mais idade tanto enfermos como sans, as persoas tendemos a sentirnos soas.

O empobrecemento progresivo de todos os reforzos sociais, familiares, culturais, a propia involución, a vulnerabilidade fronte as enfermidades, órganos dos sentidos, etc. desencadean unha inestabilidade e sentimentos de indefensión. Isto fai que a experiencia subxectiva da soidade sexa tanto mais intensa canto mais presente está a enfermidade e a necesidade de outros por diferentes límites impostor polo deterioro que acompaña o envellecemento.

Por outro lado, a soidade pode ter graves consecuencias negativas sobre a saúde. No plano físico, sabemos que ten un efecto debilitado do sistema inmunolóxico, co cal aumenta o risco de padecer certas enfermidades. Asociase ademais, a dor de cabeza, algúns problemas de corazón de dixestivos, dificultades para durmir, etc.. Sabemos tamén que aumenta o uso dos servicios médicos en función da soidade, especialmente en atención primaria.

A nivel psicolóxico, inflúe na baixa autoestima, e pode ser a antesala de outros problemas como a depresión, o alcoholismo, así como de ideas suicidas. A perda de parella especialmente e a que mais aumenta a posibilidade de desencadear trastornos psicopatolóxicos como a depresión o a neurose.

A nivel social, ten repercusións sobre algunhas conductas, como o uso dos teléfonos “ party-line”, por parte de quen busca unha forma de “ aluguer de orellas”, ou a pertenza a sectas.

Pero non so a soidade repercute sobre a saúde, senón que a presencia da enfermidade convértese unha reacción de moitas persoas que saen ao paso da vulnerabilidade e da soidade xerándose solidariedade. De feito, a saúde deteriorada con leva un maior apoio familiar que se amosa na maior convivencia con outros familiares, sobre todo cos fillos.

As persoas sans conviven en proporcións parecidas en compañía que as soas, pero cando as persoas se senten enfermas, viven en maior proporción que as soas. E dicir que os problemas da saúde impiden as persoas anciáns a procura en maior medida da compañía filial. Por iso algunhas persoas maiores cando descobren que enfermar e a solución para a súa soidade, as propias molestias convérsense no centro da súa atención e nas estratexias para atraer así as persoas queridas e os coidadores profesionais. Pode chegar a aprender que solo coa dor consigue poñerse no centro da escena e de a atención.

Soidade a saúde, por tanto, son itinerarios direccionais que se implican a aumentar a vulnerabilidade, a enfermidade, esta pode ser a solución para romper a soidade ou a causa de que a situación da persoa soa empeore por no contar con apoios necesarios. E posible que sexa a soidade a que fai que certas persoas sintan mais achaques e perdidas de forma mais angustiosa os seus problemas de saúde, que as persoas que detectan outras características.

3.2.2. A EXPERIENCIA DA SOIDADE

Un estudio realizado sobre a soidade apunta a algúns factores especialmente ligados a este sentimento. Entre eles:

-Os recordos (as fechas especiais, espacios concretos da vivenda, momentos concretos do día, etc.).

-O choro pola falta do ser querido

-A depresión; a veces problemas de sono.

-O aburrimento, si se permanece moito tempo na casa sen facer nada.

-Os pensamentos negativos, centrados tanto nos aspectos emocionais como materiais que comparta a soidade.

-A dubida cara o futuro, particularmente relacionada coa preocupación pola saúde.

-As ideas ou tentacións de suicidio.

-A noite e os medos que a acompañan ( a sufrir unha enfermidade repentina, a morrer en soidade, a ser víctima das consecuencias da inseguridade cidadá), coa falla de recursos aos que acudir.

A soidade da medo polas fantasmas que creemos que habitan, como o abandono, a ameaza de non ter a quen recorrer para se axudado, a responsabilidade, a impotencia, a culpabilidade, o resentimento ou desgusto por vernos e entrar en contacto con nos mesmos, co autoconcepto que non nos gusta.

3.2.3. COMO SAIR O PASO DA SOIDADE DOS MAIORES

Sentirse só pode comportar buscar como matar o tempo, e dicir, como facer que o tempo se suceda en instantes de reloxo sen significado, que pase porque non se consigue que sexa tempo con sentido, tempo como oportunidade, coa riqueza de posibilidades que pode ofrecer si é vivido de maneira significativa. É realmente doloroso tomar conciencia de como se puido vivir en moitos momentos da historia intentando ganar tempo é na, hora actual, non saber como matalo.

Un recurso para saír do paso da soidade pode ser o mundo das amizades. Non falta quen recorre a elas e xestiona así a soidade que non colma coas relacións familiares. Non obstante, as veces a desconfianza en amizades por o temor a que transcendan publicamente as cuestións máis íntimas, provoca que en moitas ocasións os anciáns solos vivan o seu sufrimento en silencio, e sen desafogarse con ninguén.

O apoio social que podería significar a amizade é limitado, entón polo medo a revelar algúns aspectos da vida familiar, que son valorados persoalmente como avergóñante. Incluso prodúcese en certas persoas maiores cuxas relacións cós familiares son moi pouco significativas en cantidade y calidade, unha xustificación da conducta de estes ante ós demais, aínda cando o sentimento que secretamente é experimentado é de desaprobación e de gran soidade.

As estratexias para afrontar a soidade son diferentes en función dos recursos o alcance das diferentes persoas e da sensibilidade e intereses diferenciados. Non obstante, o desenvolvemento de actividades domésticas, a televisión, a radio, o retorno ou o aumento das prácticas relixiosas, as comunicacións telefónicas, os centros destinados para maiores, a participación en actividades culturais, etc. constitúen recursos que saen o paso da necesidade de vivir estimulado e non sucumbir a soidade.

Pero saír o paso da soidade non é exclusivamente unha responsabilidade da persoa maior ou da familia, senón da sociedade no seu conxunto, porque corresponde a todos considerar o problema con responsabilidade. A experiencia que os anciáns poder aportar o proceso de humanización da nosa sociedade e da nosa cultura é mais preciosa que nunca, e ten que ser solicitada valorando aquelo que poderíamos definir como carismas propios da vellez: A gratuidade, a memoria e o sentido da historia, a experiencia da vida acumulada a longo da súa experiencia, a interdependencia é a visión mais completa de vida, onde se citan valores como a sabedoría, o cultivo da interioridade, a importancia do ser fronte o facer, o valor da amizade, etc..

3.3.POBREZA NA TERCEIRA IDADE

Na maioría dos países da CEE, os anciáns conseguiron saír da súa situación de pobreza o longo dos primeiros anos da década dos setenta. Os anciáns europeos en xeral alcanzaron niveles de vida a os que, por termino medio nunca ata agora tiveran acceso. A vellez deixou de ser unha variable decisiva nas estatísticas da pobreza en Europa, é en xeral dos países mais desenvoltos.

En España, po lo contrario, a cuestión económica segue sendo un problema para os españois. Nunha enquisa realizada en 1.988 polo INSERSO, mais da metade dos anciáns declaraba que a súa familia percibía uns ingresos mensuais por debaixo de cincuenta mil pesetas, mentres cos ingresos mensuais medios por familia eran xa de noventa y cinco mil. Esto lévanos a dicir que o sistema de protección social español non conseguiu o obxectivo de proporcionar a ós anciáns un mínimo benestar económico. Esta é unha dar circunstancias mais relevantes a hora de comparar as políticas sociais españolas con respecto a os países da UE.

En certos tipos de organización social, mais ben tradicionais, a pobreza constitúe unha das partes integrantes do sistema e considérase natural a súa existencia. Chéganse a establecer as pautas de trato social respecto a os pobres e institúense socialmente as funcións que lles corresponden. Nas sociedades modernas a situación supostamente e moi diferente. Parece ser que a pobreza non é considerada unha situación “natural” senón patolóxica. Os pobres non terían un repertorio de funcións estrictamente necesarias na sociedade, é esta non se limitaría respecto a eles a procurarlles un nivel de subsistencia, senón que procuraría elevalos, promocionalos.

Aparte de estas diferencias, en calquera tipo de sociedade dáse a situación de pobreza como un feito social configurado por un conxunto de circunstancias nas que, se ben o factor económico é mais determinante, tamén son moi importantes outros como a cultura, o estado de saúde, a propia conciencia e as expectativas que se teñan ante a mesma, etc..

Non a fácil definir a pobreza, porque consiste nunha situación relativa, aínda que é evidente que a pobreza trata de unha carencia, pero non e sinxelo determinar a calidades e cantidade da carencia. Parece ser que un dos criterios mais viables para definir a pobreza, e tomar como referencia os niveis que se consideran minimamente suficientes en unha sociedade determinada como a “situación en que o nivel de vida de unha persoa ou familia determinada, ou de un grupo se atopa por debaixo do tipo de vida da comunidade, que se tome como base de referencia” ( Casado, 1990). A partir de aquí distínguese entre pobreza fundamental e accesoria. A pobreza fundamental e a debida a falta de ingresos monetarios, é suficientemente grave como para impedir a compra. A pobreza accesoria é a debida a ignorancia, a incompetencia, o abandono e a outras circunstancias que impiden o emprego do ingreso monetario de forma que produza un ingreso efectivo adecuado para o sostemento da persoa ou grupo considerado en ou por encima de tipo de benestar e decadencia mínima da comunidade.

Segundo a Declaración dos Dereitos Humanos, pobres son aqueles que non dispoñen dos recursos necesarios para vivir con dignidade. Existen tipo de pobreza dende catro espacios da estructura social:

-Os traballadores de baixo nivel económico.

-Os aspirantes e cesantes laborais en situación de penuria.

-Os beneficiarios de prestacións sociais mínimas.

-Os autoxestores da súa protección social.

Centrándonos na terceira categoría, e dicir, os beneficiarios de prestacións sociais mínimas. O estado de benestar e un gran pavillón destinado a protexer da intemperie socioeconómica a os xubilados por idade, os retirados por invalidez, as viúvas e orfos, os desempregados e os que nunca tiveron emprego. Dende este punto de vista resulta que hai xente beneficiaria de unha protección tan débil, que temos que dicir que o montante de diñeiro que reciben estes beneficiarios está por debaixo do limiar da pobreza.

Está claro que os anciáns, por selo, non teñen porque estar forzosamente en situación de pobreza. Non obstante no contexto da nosa sociedade forma un grupo moi proclive a que dentro de el se dan situacións de pobreza con maior frecuencia que noutros grupos de idade. Estas situación de pobreza dentro da ancianidade podemos dicir que xirar a redor de tres eixes: ingresos saúde o soidade. Pero o mais frecuente e que os anciáns sufran unha conxunción de vanos factores negativos que aínda sen ser demasiado intensos, illadamente actúan entre eles reforzándose, o que pon as persoas que o sofren en situación de pobreza.

Na Enquisa de Orzamentos Familiares ( INE 1.993) é chamativa a declaración nula da pobreza dos fogares sustentados por rentistas ou pensionistas a pesar da súa situación desfavorecida respecto a liñas obxectivas. Os interesados non din vivilo tan mal como cabería esperar. Sen dubida, acostumados a pasar penurias de todo tipo o longo da vida cando se lles pide a súa opinión sobre as súas condicións dinse contentos na gran maioría. Segundo a mesma enquisa en canto a gasto medio equivalente, o grupo de 65 anos e mais son os que menos gastan. Pero o que si está claro é a feminización da pobreza a dentro de esta, as mulleres anciáns. Un motivo para que as mulleres maiores sexan mais pobres que os homes maiores é polo que a muller media dedica 11 anos da súa vida laboral a coidar os outros. Cando deixan o seu traballo para ocuparse dos pais que xa non teñen dereito a Seguridade Social nin pensión, de non digamos das mulleres que nunca tiveron acceso a mercado laboral. Volvendo outra vez a enquisa de Orzamentos Familiares dísenos que os fogares que teñen como sustentador principal unha muller posúes mais probabilidades de situarse baixo as distintas liñas de pobreza, confirmando a maior dificultade da muller para acceder o mercado de traballo e de consumo en igualdade de condicións que os varóns.

INTERVENCIÓN SOCIO-EDUCATIVA

4.1. REDES DE ATENCIÓN

Actualmente, a nosa sociedade ve como se incrementa constantemente e de forma positiva a lonxevidade dos seus maiores. Por iso, cada día faise máis salientable a necesidade de atender a chamada terceira idade, o largo dos anos forense creando diferentes programas de atención para a terceira idade, tanto a nivel estatal como a nivel autonómico.

A nivel estatal podemos encontrar A Lei 39/2006, do 14 de decembro, de Promoción da Autonomía Persoal e Atención ás persoas en situación de dependencia (Lei de Dependencia), esta crea un novo dereito subxectivo de cidadanía no Estado español: o dereito das persoas que non poden valerse por si mesmas, en particular, persoas maiores e persoas con discapacidade, a recibi-la atención necesaria por parte dos poderes públicos.

Asimesmo a Lei crea o Sistema para a Autonomía e Atención á Dependencia (SAAD) que, sustentado no respecto o marco competencial establecido constitucional e estatutariamente, sirve de cauce para a colaboración e participación de todas as Administracións Públicas intervintes e para a optimización dos recursos públicos e privados dispoñibles.

No marco estatal podemos encontrar diversos programas que intentan dar unha resposta as necesidades dos nosos maiores un exemplo desto pode ser o Programa de Prevención da Dependencia, que se leva a cabo en colaboración coa obra social "La Caixa", nos centros Sociais da Vicepresidencia de Igualdade e do Benestar, está dirixido aos maiores que empezan a ter dificultades para levaren unha vida persoal e social normal, co obxectivo principal de promover un estilo de vida activo e manter uns niveis funcionais satisfactorios.

Outra rede de atención existente para a terceira idade e o Servicio de transporte adaptado o programa a través da colaboración coa Obra social " la Caixa" pon ao dispor dos beneficiarios un servicio de vehículos equipados para os traslados. Así facilítase a asistencia das persoas con dificultades aos centros de maiores, onde poderán participar nas actividades adaptadas e personalizadas.

A nivel autónomo o Sistema Galego de Servicios Sociais contempla os seguintes programas de maiores.

Cheque asistencial

Consiste na concesión de axudas económicas individuais para persoas maiores de 65 anos dependentes. Existen diferentes modalidades como poden ser:

1. Cheque residencia: comprende as axudas individuais destinadas a cubri-los custo de estancias permanentes en centros asistenciais incluídos no programa.

2. Cheque centro de atención diúrna: axudas destinadas a cubri-los custos ocasionados por coidados de recuperación e mantemento de capacidade funcional en centros de atención diúrna incluídos no programa.

3. Cheque atención de axuda no fogar: axudas destinadas a cubri-los custos do servicio de axuda no fogar das entidades incluídas no programa.

4. Cheque estadía temporal o programas de respiro: axudas destinas a financia-los gastos derivados de estadías temporais, polo tempo máximo de 2 meses, en residencias incluídas no programa. Esta modalidade poderá conter programas de formación e apoio psicolóxico para os coidadores/as habituais.

Acollemento familiar para a terceira idade

Este programa consiste en axudas económicas individuais para persoas maiores de 65 anos que desexen acollerse aos beneficios do programa de acollemento familiar. A finalidade deste programa é procura-lo mantemento do maior no seu medio social habitual facilitando así a súa integración e evitando o internamento en institucións cando este non sexa axeitado ou desexado.

O acollemento poderá levarse a cabo tanto na vivenda do acolledor como na do acollido. En ámbolos dous casos acolledor e acollido deberán convivir na mesma vivenda, que deberá: ter fácil acceso, estar dotada de suficientes condicións hixiénicas e de salubridade, auga corrente, luz eléctrica e cuarto de baño, e Carecer de barreiras que impidan o acceso e normal desenvolvemento da vida diaria da persoa acollida de acordo coas súas características persoais.

Termalismo Social IMSERSO

O Estado a través do Programa de Termalismo Social proporciona os pensionistas, que por prescrición facultativa precisen os tratamentos que se prestan nos balnearios e que reúnan determinados requisitos, o acceso, a prezos reducidos, a estes establecementos.

Turismo Social

Consiste nuns días de vacacións e descanso en zonas turísticas, balnearios, etc ubicados en Galicia, noutras comunidades do Estado ou noutro país dirixido a persoas maiores e os seus cónxuxes.
Ofértanse un total de 32 prazas gratuítas para as persoas que acrediten unha situación de precariedade económica que lles impida sufraga-los gastos da praza. Así mesmo, tamén se ofertan 100 prazas cunha subvención dun 50% para as parellas que cumpran as súas vodas de ouro neste ano.

Estadías quincenais

Consiste nunha estancia de 15 ou 29 días (14/28 noites) nunha residencia asistida para persoas maiores de 65 anos dependentes que non se atopen en fase terminal ou padezan enfermidades en estado agudo así como ós seus coidadores habituais en concepto de acompañantes. Tamén poderán participar aquelas persoas que sen ter os 65 anos estean diagnosticadas de demencias neurodexenerativas tipo Alzheimer.

Facilita a asistencia a actividades ou cursos de formación ós familiares e/ou coidadores acerca de: atencións básicas, saúde, nutrición, adecuación do fogar, aspectos legais da incapacidade, prestacións e recursos sociais, coidados de enfermería e guía de auto-coidados.

Unha vez rematada a estancia na Residencia os familiares e os propios enfermos, poderán contar cun asesoramento continuado a través dun servicio telefónico atendido por profesionais de luns a sábados, durante dúas horas diarias e un teléfono de recepción de mensaxes e canalización de 24 horas.

Estadías de fin de semana

Convócanse prazas de atención durante as fins de semana, así como excepcionalmente en días laborais e festivos, de persoas maiores dependentes e afectados de demencias neuro-dexenerativas en residencias e centros de día.

Estadías temporais

Enténdese por estadía temporal a permanencia en réxime de aloxamento, manutención e atención integral nun centro xerontolóxico residencial público por un período de tempo predeterminado, durante o cal os usuarios destas prazas terán os mesmos dereitos e obrigas que os residentes fixos.

É unha alternativa de apoio ós familiares e/ou coidadores que, temporalmente e por unha serie de motivos, non lle poden prestar a debida atención á persoa maior á que coidan habitualmente.

Programa de Axuda no Fogar

O Servicio de Axuda a domicilio está dirixido a toda a poboación, pero ten como prioridade aqueles/as cidadáns que presenten disfuncións ou discapacidades que lles limiten a súa autonomía persoal e a súa capacidade de relación social,e que teñan dificultades para procurar o seu benestar físico, social e psicolóxico, prestándolles unha serie de atencións ou coidados de carácter persoal, psicosocial e educativo, doméstico e técnico; e proporcionándolles a posibilidade de continuar no seu entorno natural, mentres esto sexa posible e convinte.

Prestacións:

-Atencións domésticas , entendendo como tales aquelas actividades e tarefas que se realizan de forma cotiá no fogar relacionadas coa alimentación, roupa, limpeza e mantemento da vivenda.

-Atencións de carácter persoal, que inclúe actividades relativas a facilitar apoio social e afectivo, tales como compañía, hixiene persoal, acompañamento a xestións e apoio á mobilización dentro do fogar.

-Atencións psico-sociais e educativas, consistentes no apoio ó desenvolvemento das capacidades persoais, a afectividade, a integración na comunidade, así como apoio á estructuración familiar.

-Atencións de carácter técnico e complementario: refírense ás xestións ou actuacións que podan ser necesarias, ben para o funcionamento do servicio, ben para que continúe en condicións axeitadas, ou para permitir, co apoio de novas tecnoloxías, unha atención inmediata en situacións de crise ou emerxencia, tales como a teleasistecia e outras actuacións encamiñadas á adecuación funcional do fogar.

Teleasistencia

A Teleasistencia Domiciliaria é un servicio de atención telefónica ininterrompida cun equipamento de comunicacións e informática específicos. O sistema consta dunha unidade de alarma que leva a persoa , un terminal telefónico e unha central informatizada, receptora de chamadas situada no Centro de Atención. Permite ós usuarios ante calquera situación de emerxencia e con tan só pulsar un botón, comunicarse coa central, atendida por persoal especializado, para dar resposta á crise presentada.

É un recurso dirixido a persoas con discapacidade e a persoas maiores que ten como obxectivo mellorar a calidade de vida dos usuarios permitíndolles permanecer nos seus domicilios.

Ademais dos servicios que presta permite transmitir ós responsables dos Servicios Sociais de Atención Primaria da localidade na que reside a/o usuaria/o, as incidencias e necesidades detectadas a través do sistema, e que poden requirir unha intervención por parte do profesional.

O servicio consta dos seguintes elementos:

-Unidade domiciliaria do usuario: funciona a través da liña telefónica, composta por unha unidade de alarma portátil (pulseira ou medallón) e unha terminal telefónica que envía a alarma ó Centro de Atención. A unidade portátil que a persoa leva sempre posta pode ser accionada por esta, cando o necesita, con só premela.

-Centro de Atención: Recolle as chamadas ou alarmas que efectúan os usuarios, dispoñendo dunha completa información sobre a persoa solicitante para ofrecerlle, inmediatamente, o auxilio que precise: médico, traslado ó hospital, atención de familiares, etc.

Ademais destes programas as persoas da terceira idade teñen unha serie de centros os que poderán acudir según as súas necesidades, características…

Residencias

Son centros de aloxamento e convivencia que teñen unha función sustitutoria do fogar familiar, xa sexa de forma temporal ou permanente, onde se presta a persoa maior unha atención integral. As prazas residenciais clasifícanse en válidos, asistidos e en gravemente afectados según o grado de dependencia e atención que precise a persoa maior.

As residencias teñen como obxectivos ofrecer un hábitat seguro accesible e adaptado as necesidades funcionais das usuarias e usuarios, facilitar a integración das persoas residentes, o igual que prestar coidados preventivos, rehabilitadores socioasistenciais, mediante unha atención integral personalizada.

Centros de día

Son centros que, durante o día, ofrecen atención as persoas maiores autónomas ou afectadas por diferentes grados de dependencia.

Os seus obxectivos consisten en mellora-la calidade de vida dos seus usuarios, promover a capacidade de participación, potenciando as relacións interpersoais e mellorar a integración social, favorecer a autonomía persoal e a permanencia no seu entorno habitual.

Nestes centros, tratase de axudar os maiores nas actividades da vida diaria e retrasar o internamento nunha residencia da terceira idade.
Os anciáns acoden xeneralmente, de luns a venres pola maña e permanecen no centro todo o día, volvendo pola noite o seu domicilio.

As tarefas que se realizan son moi diversas:

-Tarefas de prevención e mantenemento na salde. Se encargarán das mesmas os DUE e médico mediante un diagnóstico do estado de salde do maior. As auxiliares de enfermería axudarán o maior na toma de medicación e en tarefas encamiñadas a mellorar e manter o seu estado de salde.

-Tarefas de rehabilitación preventiva. Encargarase a fisioterapeuta e animadora. Fomentarán ou no seu caso trataran de manter as habilidades dos maiores e se realizará rehabilitación para retardar o envellecemento.

-Tarefas socio-educativas. Encargará a Educadora Social de realizar programas encamiñados á realización de actividades e de talleres para promove- la relación social dos maiores, fomentar hábitos como a lectura ou enseñar novos hábitos.

-Tarefas asistenciais. Realización de aquelas tarefas que engloban actividades da vida diaria, como vestirse, comer, realización de cambios posturais, control de esfínteres...

-Tarefas de acompañamento. As auxiliares terán que acompañar os maiores o seu domicilio.

Todos os programas citados foron creados co fin de mellorar a atención a terceira idade, pouco a pouco váiselle dando unha resposta según as características, as expectativas e as necesidades de cada persoa para así mellora a súa calidade de vida e á das persoas que a rodean.

CONCLUSIÓNS

5.1. CONCLUSIÓNS DA AUTORA

APOLOXÍA DO CAMBIO. “OUTRO MUNDO É POSIBLE”

Partindo la situación estudiada na obra que estamos a traballar e nun contexto determinado, é dicir, España, a autora vincula a nosa situación social con Europa, entendida esta como o ente por riba da razón do que dependen as políticas sociais e económicas a desenvolver nos países a ela pertencente.

O gran desafío de Europa céntrase en adaptar as vellas políticas sociais ós cambios sociais que se achegan: incremento da poboación anciá, incorporación da muller ó mercado de traballo, chegada de inmigrantes e a situación dos xoves no mercado laboral.

Europa ten como obxectivos prioritarios crear programas de inclusión social para os colectivos de cidadáns marxinados e tamén intentar competir sen degradar a calidade de vida dos seus cidadáns.

Pero estes programas para erradicar a pobreza non deberían implantarse só nos países industriais, como España, senón que deben adaptarse tamén á realidade dos países do Terceiro Mundo. A miseria nestes países axuda a manter a riqueza duns poucos no Primeiro Mundo, onde vai aparecer ese Cuarto Mundo do que se fala ó longo de todo o libro.

O grupo de persoas que integra ese Cuarto Mundo é tan heteroxéneo e acumulan tantos problemas que son incapaces de unirse.

Pero a pesar de todo esto, Busaniche pensa que si é posible facer algo. Aínda que só cinco países en todo o mundo cumpren co obxectivo de gastar o 0,7% do PIB en axuda exterior, moitos pobres xa se empezan a unir e empezan a loitar contra o máis forte, gracia ás ONG e ós voluntarios moitas persoas reciben axuda,…

A nivel local, nacional ou internacional moitas persoas “pensan, fan e constrúen”.

5.2. CONCLUSIÓNS DO GRUPO

O comezo da nosa reflexión as ideas fluían nun conxunto de indignidade e solidariedade ante o tema que tratamos durante todo o traballo, a confluencia entre a realidade de hoxe en día e a de tempos posteriores o noso mostraba gran influencia nos nosos pensamentos e non esquecíamos o respecto que lle temos nos mesmos os maiores. Partindo destas ideas ou conviccións propias unha das ideas fundamentais que resaltou durante todo o tempo de realización do traballo é o pouco tempo que lle dedicamos os nosos maiores e a consecuencia disto a pouca consideración que teñen estes para a sociedade de hoxe en día sen darnos conta que son fonte de coñecemento, sabiduría e inda que non estean en activo seguen sendo un dos colectivos mais amplo que vai en aumento, e que debemos de cambiar o pensamento de que son persoas que “estorban” e persoas que teñen, inda, moito que ofrecernos.

O observar a cambiante e estréante vida de hoxe en día comprendemos que o tempo que dedicamos a moitas cousas como son traballar, desprazarnos, comprar, etc, é moi superior o tempo que pasamos facendo cousas tan necesarias como son ver os nosos, quedar cos amigos, xogar, e en definitiva, disfrutar dos momentos pequenos e que nunca damos importancia como saudar a unha persoa na porta da súa casa, mirar as estreas, etc, que o fin e o cabo son as cousas que nos forman como persoas e nos levan a autentica felicidade.

Pero, que é o que temos nos que facer?, pois a verdade non é tanto que é o que temos ou vamos facer, se non, o que queremos ter nos cando sexamos maiores; pensamento egoísta?. Si, pero o fin e o cabo esta forma é a única xa que se hoxe en día intentamos que existan programas interxeneracionais, se nos preparamos para unha boa vellez, facémoslle caso os nosos maiores pois cando sexamos nos maiores queriamos que o fixeran, así poderiamos cambiar a realidade de hoxe e mostrar unha nova forma de vida, unha nova forma de pensamento e en definitiva unha nova sociedade cambiante e mellor.

“TARDE OU TEMPRANO CHEGAREMOS A VELLOS E NESE MOMENTO QUERREMOS TER O QUE NOS NON LLE DIMOS OS NOSOS MAIORES”

ESCALETA

GUIÓN DA PRESENTACIÓN DO NOSO COLECTIVO, NO LIBRO-FORUM:

Do minuto 1 ao 5 __________ Presentación do noso colectivo.

Do minuto 6 ao 20 _________ Dinámica grupal

Do minuto 21 ao 25 ________ Texto para a reflexión

BIBLIOGRAFÍA

Montorio, Ignacio. La persona mayor. Guía aplicada de evaluación psicológica. Servicios sociales 1994.

Dr. José Luís. La vejez como autorrealización personal y social. 1992.

Cfr. R. Rubio, M. Aleixandre, Prevención del aislamiento social en personas mayores, en “Rev. Espa. Geriatría y Gerontología”, 1997(32), p. 57.

J. J. López, Aislamiento y soledad en las personas mayores, en “Razón y Fe”, 1994, p. 33-36.

Cfr. Boletín sobre el envejecimiento, La soledad de las personas mayores, Observatorio de Personas Mayores, IMSERSO, diciembre 2000.

V. Madoz, Soledad, en “10 palabras clave sobre los miedos del hombre moderno”, Verbo Divino, Estella 1998, pp. 283-284.

Cfr. Mª T. Bazo, La familia como elemento fundamental en la salud y bienestar de las personas ancianas, en “Rev. Esp. Geriatría y Gerontología”, 1991 (26), p. 48.

Home: Asistencia Psicológica Ramon Llull

http://www.cop.es/colegiados/A-00512/ancianidad.html

http://www.observatoriosocial.org

http://www.observatoriosocial.org /noticias/Pdf/Dosier_prensa.pdf

www.coidanet.com

www.igualdadebenestar.org

www.imsersomayores.csic.es

www.obrasocialcaixagalicia.org

ANEXOS

8.1. DINAMICA DE GRUPOS

Título: Quizás...

Obxectivo:

• Presentar a temática “Los ancianos” aos asistentes.

Temporalización: Entre 15-20 minutos.

Lugar: Preferiblemente Aula 5, senón na aula 6-7.

Desenvolvemento:

A presentación da nosa temática realizarase a través dun formato televisivo, unha mestura entre programa de opinións, sorpresas e concurso.

Os asistentes ao programa terán na súas mans a posibilidade de ver o que lle pode deparar o seu futuro, segundo o adxectivo que elixan dos que se lle presentarán.

Estas persoas estarán divididas en catro grupos, onde un portavoz por grupo vai ser o que transmita a elección do adxectivo que queren a presentadora, sempre mediante consenso do grupo. A maneira de que escolla primeiro un grupo ou outro, o adxectivo, será a través do azar (bolsa con números do un ao catro).

Unha vez que todo o grupo ten asinado o seu adxectivo para o futuro, descubrirase que situación lle ven asociada coas persoas maiores.

Unha voz en off comentaralles a situación que pode darse nun futuro e recursos conta para mellorar ou reforzar a súa situación.

Durante a emisión do programa irase comentando aspectos relacionados co traballo desenvolvido entorno a temática de persoas maiores.

Recursos:

Humanos: as 7 compoñentes do grupo.

Materiais:

• O ordenador e proxector.

• Atrezo e materiais decorativos para ambientar a aula.

• Sobres xigantes para presentar os adxectivos.

8.2. PARA A REFLEXIÓN

Sentado en una banqueta, con los pies descalzos sobre las baldosas rotas de la vereda, su gorra marrón ya gastada, su bigote blanco y sus arrugadas manos sosteniendo un bastón viejo de madera, cuyo mango estaba envuelto con un trapo blanco lleno de las marcas propias del uso de años; sus pantalones, que arremangados dejaban libres sus pantorrillas, una camisa blanca con flecos del tiempo, mal abotonada, y un chaleco de lana, tejido seguramente a mano; miraba la nada, desde la precisa y envidiable perspectiva que da la experiencia.

El viejo lloró, y en su única lágrima expresó tanto, que me fue muy difícil acercarme, preguntarle, o siquiera consolarlo.  Por enfrente de su casa pasé mirándolo y al cambiar su mirada fijándola en mí, le sonreí y lo saludé con un gesto, aunque no crucé la calle; es que no me animé, pues no lo conocía y si bien entendí, que en la mirada de aquella lágrima demostraba una gran necesidad, seguí mi camino, sin lograr convencerme que hacía lo correcto.

En mi camino guardé esa imagen fundida en mis recuerdos; su mirada que encontró la mía en el infinito de la nada, ese lugar donde no se encuentran más que decepciones, ya que inmediata e imperdonablemente le había negado aquellas imperiosas respuestas.

Traté de olvidarme. Caminé rápido, como escapándome. Compré un libro y al llegar a casa comencé a leerlo, esperando que el tiempo borrara esa presencia... "Los viejos no lloran así por nada", me dije.

Esa noche me costó dormir, pues la conciencia no entiende de horarios y decidí que a la mañana del día siguiente volvería a la casa, y conversaría con él, tal como entendí me lo había pedido; y luego de vencer mi pena, logré dormirme.  Muy temprano desperté aquel día y como si fuera hoy, recuerdo, preparé un termo con café, compré panecillos y muy deprisa fui a la casa, convencido que tendríamos mucho para conversar.

Golpeé la puerta, y una voz muy rasposa me indicaba que en segundos sería atendido.  Luego de abrir, con el necesario esfuerzo para que las rechinantes bisagras cedieran. Salió otro hombre.

-    ¿Qué desea?- Preguntó, mirándome con un gesto adusto.

-    Busco al anciano que vive en esta casa.- Contesté.

-    Mi padre murió ayer por la tarde- Dijo entre lágrimas.

-    ¡Murió!- Dije decepcionado. Las piernas se me aflojaron, la mente se me nubló y los ojos se me humedecieron.

-    ¿Usted quien es?- Volvió a preguntar.

-    En realidad nadie- Contesté y agregué- Ayer pasé por la puerta de su casa y estaba su padre sentado, vi que lloraba y a pesar de que lo saludé no me detuve a preguntarle qué le sucedía, pero hoy volví para hablar con él, aunque veo que es tarde.

-    Usted es la persona de quien hablaba en su diario.- dijo.

Extrañado por lo que me decía, lo miré pidiéndole que me explicara.

• Por favor, pase- Me dijo aún sin contestarme.

Luego de servir un poco de café, me llevó hasta donde estaba su diario, y leyó algo de la última hoja:

-    "Hoy me regalaron una sonrisa plena, y un saludo amable... hoy es un día bello".

Tuve que sentarme, fue difícil de digerir aquello. Me dolió el alma de sólo pensar lo importante que hubiera sido para ese hombre que yo cruzara aquella calle.

Me levanté lentamente y al mirar al hombre. Le dije:

-    Si yo hubiera cruzado de verdad y hubiera conversado unos instantes con su padre...  

Pero me interrumpió y con los ojos humedecidos de llanto dijo:

-    Si yo hubiera venido a visitarlo al menos una vez este último año, quizás su saludo y su sonrisa no hubieran significado tanto.

8.3. ENTREVISTA DE BUSANICHE

'Para erradicar la exclusión social es necesario democratizar las instituciones'

Miles de personas conviven en situación de pobreza, pero parece que no las vemos, ¿acaso son invisibles? La periodista Gisela Busaniche nos acerca a la realidad del Cuarto Mundo y a sus protagonistas.

Canal Solidario Catalunya (01/07/2002)

La argentina Gisela Busaniche acaba de publicar Cuarto Mundo. No somos tan ricos, un libro editado por Intermón Oxfam y Debolsillo que nos acerca a la realidad de miles de personas que sufren la extrema pobreza en España, pero que por diferentes motivos, no son tenidos en cuenta. Como explica la propia autora, el libro pretende mostrar “las historias que no se cuentan” y encarar de manera diferente el tema de la pobreza, “a través de sus protagonistas”.

Cuarto Mundo nace de un trabajo de calle, de conocer y entrevistar a personas sin hogar, ancianos desasistidos, dorgodependientes e inmigrantes sin regularizar, a través de organizaciones o simplemente deteniéndose a hablar con ellos por las calles. “Viví en un túnel, junté comida, visité los poblados como si fuera una más y hasta sentí la discriminación hacia los toxicómanos. Con respecto a la inmigración, la sufrí en propia carne cuando me tuve que ir porque me quedaba ilegal y decidí volver a Argentina.” Desde Argentina, y a pesar de la grave situación que vive el país, Gisela Busaniche ha conversado con Canal Solidario. Leyendo el libro uno de se da cuenta de que realmente hay mucha pobreza a nuestro alrededor. Entonces, ¿por qué es invisible?La pobreza no es invisible, sino que desde el Estado se invisibiliza. Por eso los poblados están alejados, en lugares inhóspitos como Barranquillas, por ejemplo. La sociedad también tiende a intentar no verla, porque hacerse cargo es muy doloroso. Cuando comienzo el libro hablando de que “no hay que cruzar un océano para chocar con la miseria” lo hago en función del pibe joven que empieza a tener conciencia de que hay muchas cosas que están mal y que se nos imponen. E intento recordarle que no se trata sólo de viajar al Tercer Mundo a ayudar a la gente pobre. Se trata también de una coherencia en la vida, de una solidaridad permanente hacia tu gente, allí, en España. Hay muchas injusticias pero no sólo en los países pobres. También es injusto que los expulsados del Tercer Mundo quieran trabajar en España y no puedan hacerlo cuando allí falta mano de obra. Es injusto que, ante la competencia cruel de este sistema, miles de personas queden parados sin posibilidad de reinsertarse en el mercado laboral. Es injusto que los gitanos nómadas, marginados por su forma de vida, sean una molestia en Barcelona pero una necesidad durante la vendimia. Y, aunque la pobreza se hace más evidente en el Tercer Mundo, porque los países ricos necesitan de países pobres; también prolifera en los países desarrollados. Y eso sucede porque el mismo sistema es injusto. ¿La exclusión afecta a grupos específicos, como las mujeres y los niños? Sí, son los más vulnerables. Lo es la mujer que se queda en Ecuador con sus tres hijos esperando que el marido consiga un trabajo en España, pero también lo es la mujer que vive en Barcelona, se hace cargo de su familia y es una excluida del sistema laboral (el caso de una familia monoparental). La precarización del trabajo se extiende en todo el mundo, los salarios de tipo subsidio no alcanzan para satisfacer las necesidades básicas, y comienza el círculo vicioso de la pobreza. Esta pobreza también es funcional a un modelo injusto que prioriza el beneficio de unos pocos por el hambre de muchos. Creo que la clave es una mejor distribución, más equitativa y a la vez, la igualdad de oportunidades. Vemos como es cada vez más difícil acceder a un buen trabajo para los mismos jóvenes que necesitan de más cualificación. Y los que no pueden sostenerse los estudios van quedando afuera del mercado laboral. Un ejemplo de los descalabros que producen las recetas neoliberales, tan apoyadas por el Partido Popular, son los 25.000 nuevos pobres que hay en Argentina cada día. Esto no es porque no quieran trabajar o porque “los argentinos no pagan los impuestos”, como dicen desde la derecha.

Aquí hay un plan del Fondo Monetario Internacional implementado desde los tiempos de la dictadura y acelerado con los 10 años de privatizaciones de Menem. Aquí hay una guerra de sectores económicos y una necesidad de que Argentina sea barata, a través de la devaluación y, así, los grupos internacionales compran las empresas y campos al precio de un caramelo. Mientras, aquel joven que tenía intención de trabajar se muere de hambre. Y con ese joven también se mueren la madre, los hermanos y el vecino. En España, como en toda la Unión Europea, se propugna por un Estado lo menos intervensionista posible y por la desregulación de todos los mercados y esto es más neoliberalismo. Un modelo en donde, necesariamente, las oportunidades se achican y a miles de personas se les cierran las puertas en la cara. No hay que creer que todas las cifras del crecimiento macroeconómico de España van a beneficiar a toda la población. Estos números no garantizan el bienestar de la gente, sólo garantizan el crecimiento de las empresas multinacionales. Además, las administraciones públicas suelen justificar su pasividad ante este problema diciendo que son los propios excluidos los que se automarginan, ¿no? El primero que margina es el sistema. Margina desde el Estado y desde la sociedad a través de la construcción de la realidad desde los medios de comunicación. El discurso de la automarginación es complejo y más que nada tiene que ver con la gente sin techo. La gente sin techo, al contrario de lo que se piensa, en su mayoría fue trabajadora. Aunque ahora se suman los inmigrantes que pelean por un trabajo digno y además muchos jóvenes que son echados del mercado laboral. Por diferentes motivos aquel que termina viviendo en la calle, intentando ganarse la comida como venga está cansado en muchos casos de la burocracia del Estado. Los asistentes sociales se convierten en su única esperanza. Pero las posibilidades de volver a tener una vida normal se evaporan rápidamente. ¿Las leyes y normativas estatales condenan a parte de estas personas a la marginación y a la invisibilidad? ¿Sería este el caso de la actual Ley de Extranjería en España? Estoy de acuerdo en que esta Ley condena a la marginación a miles de personas. Partiendo del principio que ninguna persona se quiere ir de su tierra si allí cubre sus expectativas de vida y tiene trabajo, nos damos cuenta de que no hay culpables. Pareciera que ahora el inmigrante tuviera la culpa de la falta de trabajo en Europa. Ese es un discurso falso que, lamentablemente, es aceptado por mucha gente. Pero si se indaga más en los pro y los contra de la Ley, te das cuenta de que ésta es parte de la precarización del empleo que es necesaria para que los grupos empresarios tengan más ganancia. Y no es que el dinero quede en España, la mayor parte de esas empresas son multinacionales. ACABAR CON LA EXCLUSIÓN ¿Qué políticas debería poner en marcha la Administración pública para erradicar la exclusión social? No se va a erradicar la exclusión social mientras se flexibilice más el mercado laboral. Hay que partir de una necesidad de democratización de las instituciones y de una distribución equitativa. La inmigración, por ejemplo, va a seguir incrementando su presencia mientras el crecimiento de algunos países dependa de la pobreza de países enteros. El problema es la desigualdad y, aunque es la mano de obra inmigrante es funcional para el Estado, lo cierto es que están desbordados y aplican políticas xenófobas y cerradas. ¿La solución pasaría por la inversión en educación o en proyectos de reinserción en prisiones y por la disminución del presupuesto a investigación armamentística? El Gobierno español no declinará ninguno de estos proyectos armamentísticos porque su política supone crecer en el ámbito económico sin prever que las medidas adoptadas afectarán a su población en un futuro no tan lejano. La liberalización del mercado laboral, por ejemplo, se acerca a los intereses del empresariado y no al de los trabajadores. Estas medidas, tarde o temprano, van a ser perjudiciales para el país. En cuanto a la educación, es una de las patas fundamentales para obtener igualdad de oportunidades, que me parece que es la carencia del sistema capitalista. Acerca de los proyectos en prisiones, creo que es necesaria la reinserción de los reclusos una vez acabada su condena. Pareciera que ser condenado es un estigma que llevan de por vida, aunque hayan cumplido la condena que les declaró la Ley. Además de analizar que el que está preso es el que roba una gallina y no el ladrón de guantes blancos; es tremendo observar la situación de precariedad en la que queda la familia del recluso. Al escaso interés de las administraciones hacia los excluidos se suma a otra tendencia preocupante: la idea de que gran parte de los marginados de nuestro entorno lo son porque no quieren trabajar. ¿Cómo se puede luchar contra ese pensamiento? Ese pensamiento es una falacia, un engaño. Es un discurso que lleva la discusión a una pelea de pobres contra pobres en lugar de visualizar a los verdaderos responsables de la exclusión. Y es muy cómodo por parte de una persona decir que “aquel que duerme en el cajero automático está ahí tirado porque es un vago”, cuando en realidad es una víctima del sistema. La manera de cambiar este pensamiento es reflexionar y explicar las situaciones por las que pasa esta gente. No están ahí porque quieren. Y ¿cuál es el papel de las ONG en esta realidad? El rol de las ONG es muy importante porque algunas desarrollan verdaderos programas de inserción, de capacitación, pero también suplen al Estado en numerosos aspectos. Las empresas de inserción también me parecen una buena iniciativa. Siempre que estas organizaciones puedan frenar el hambre inmediato que padecen muchas personas, vale el esfuerzo y su existencia. Además, son garantía de que hay gente presionando y controlando todas las decisiones que se toman desde el Estado. Aun así, tampoco hay que engañarse. El cambio profundo no pasa por las ONG sino por la construcción de otro tipo de democracia. Más participativa, más distributiva y más igualitaria. ¿Cuáles son las perspectivas de futuro para esta población excluida? ¿Realmente pueden unir sus fuerzas para hacerse escuchar y reclamar una mayor atención del resto de la sociedad? Yo creo en la construcción de movimientos sociales. Me gusta que ante la globalización económica descarnada se escuchen voces que globalicen la resistencia. Porque aunque pareciera que los que luchan, lo hacen contra un sistema injusto, este sistema está manejado por personas y sólo otras personas podrán cambiar esta realidad. Creo en el cambio más profundo. Creo en la solidaridad. Y creo que las historias contadas en el libro Cuarto Mundo valieron la pena si, al menos, un lector cambió su concepción de la realidad y comenzó a trabajar en pos de una sociedad más justa. Una sociedad donde aquel presidiario que pagó su pena pueda tener la oportunidad de insertarse. Donde aquel inmigrante que se endeudó para llegar a Europa pueda trabajar dignamente. Creo en las pequeñas luchas que se dan cotidianamente y, sobre todas las cosas, creo en las personas, como sujeto de cambio.