Literatura
Avilés de Taramancos
Lingua e Literatura Galega
Día das Letras Galegas
2003
Avilés
de
Taramancos
Índice
Índice 2
O Día das Letras Galegas 3
1. Vida e Obra de Taramancos 4
1.1 Obra 7
2. Concepción poética e ideario político de Taramancos 8
3. A poesía de Avilés de Taramancos 14
3.1 Influencias de Taramancos 14
3.2 Obra poética 14
3.3 Algúns exemplos da poesía de Taramancos 22
4. Prosa de Taramancos...............................................................30
-
O Día das Letras Galegas
O 20 de marzo de 1963, tres membros da Real Academia Galega presentaron nesta institución unha proposta histórica: Que se declarase o dia 17 de maio de cada ano "Dia das Letra Galegas" como data para "recolle-lo latexo material da actividade intelectual galega". Manuel Gómez Román, Xesús Ferro Couselo e Francisco Fernández del Riego, expuñan que "con motivo de se celebrar aquel ano o centenario da publicación dos Cantares Gallegos de Rosalia de Castro", a Academia debería consagrar, con carácter de perdurabilidade, o simbolismo da data nunha celebración anual.
Estimaban que o libro de Rosalía editado en 1863 "foi a primeira obra maestra coa que contou a literatura galega contemporánea" e que "a súa aparición veu a lle dar prestixio unviersal á nosa fala como instrumento de creación literaria", concluindo que representa "un fito decisivo na historia da renacencia cultural de Galicia".
Propúñase o dia 17 de maio, ó ignorarse a data da publicación do libro, por ser nese día cando Rosalía de Castro llo adicou á tamén poeta Fernán Caballero.
Xa este primeiro ano se editou un libro, unha edición crítica de Cantares Gallegos realizada por Bouza Brey. A festa tivo un alcance e unha significación extraordinaria, e foi moi ben acollida non só a nivel literario senón nos ambentes populares.
Despois -a partir de entón- fóronse celebrando cada ano días da Letras Galegas adicados cada un deles a unha figura significativa das letras galegas, e hoxe está nun momento en que parece que responde xa ó que pretendíamos todos: que a festa das Letras Galegas teña unha significación, un alcance e un eco non só nos ambentes minoritarios senón nos ambentes do pobo.
O sábado 24 de xuño de 2002 a RAG tomou a decisión de elixir a Avilés de Taramancos para adicarlle o Día das Letras Galegas de 2003 tras dúas horas de deliberacións. Había varios candidatos: o cura de Fruíme, Ricardo Carballo Calero, Ramón Piñeiro, Xaquín Lourenzo, Xosé María Díaz Castro ou a Escola Diocesana de Mondoñedo. Cara finais da semana anterior, as quinielas xa facían entrever que a elección estaría entre Florencio Delgado Gurriarán e Antón Avilés de Taramancos. E foi escollido Avilés. O presidente da RAG, Xosé Ramón Barreiro, destacou o traballo de Avilés de Taramancos polo idioma e a decisión da Academia de dar entrada á Xeración dos 50 no panel dos homenaxeados no Día das Letras Galegas. Ó mesmo tempo, mantívose a norma non escrita da Academia de deixar transcorrrer dez anos dende a morte do homenaxeado. E Avilés viña de cumprir o requisito: acababa de cumprir dez anos dende a morte do poeta na Coruña en 1992.
1. VIDA E OBRA DE TARAMANCOS
Avilés de Taramancos, o Ulises de Galicia, é sen dúbida algunha un dos mellores poetas da Xeración do 50 e de toda a literatura galega. O Día das Letras Galegas de 2003 adícaselle a el en homenaxe a súa pouco recoñecida labor do que sempre foi non so poeta, senón un importante activista político e cultural.
Xosé Antón Avilés Vinagre naceu na aldea noiesa de Taramancos, da que sacou o seu nome literario, Antón Avilés de Taramancos, o 6 de abril de 1935. Estudia o bacharelato en Noia e en 1951 gaña un premio poético polo centenario do Circo de Recreación-Casino de Noia, presidido por Ramón Otero Pedrayo. De feito dende os 14 anos xa escribía para a revista noiesa Tapal e, posteriormente, en Lar, de Bos Aires, asinando como J. A. Avilés Vinagre.
De 1953 a 1959 residiu na Coruña onde iniciou estudios de Náutica influenciado polos seus pais. El mesmo se definiu coma “un campesiño autodidacta que realizou algúns cursos de bacharelato e Náutica”. Sen embargo, nunca tivo unha vocación mariñeira real e foi caendo na vida de aprendiz de escritor, a vida bohemia. Son anos de apuros económicos; traballa en Genosa, na fábrica de Aluminio como obreiro, de praticante, de químico en Emesa; é vendedor de libros, de zapatos, de botóns, axudante de pintor…; dorme durante ano e medio nun caixón de virutas, outro debaixo dun piano de cola… Os contactos cos círculos literarios acrecéntanse: Álvaro Cunqueiro, Iglesias Alvariño, Celso Emilio Ferreiro, Ramón Cabanillas, Plácido Castro… Así trabou tamén amizade co pintor Urbano Lugrís, unha figura moi importante na vida de Taramancos, e coñeceu a xente como Novoneyra ou Manuel María. Foi precisamente Novoneyra quen lle suxeriu a mudanza de nome e a partir de entón Avilés usou o nome da súa aldea natal como seudónimo.
Ós vinte anos a súa inclinación á literatura concretouse nunha serie de sete poemas publicados como separata na revista ferrolana Atlántida baixo o título de As moradías do vento (1955). Tres anos máis tarde, durante a súa estancia en Ferrol por mor do servicio militar, saíu do prelo o seu primeiro libro, A frauta i o garamelo, magnífico exemplo da musicalidade da poesía avilesiana. Para publicalo tivo que facer un cursiño na Real Abadía de Samos para que o abade mirrado falara co sobriño, co Serrano Castilla, para que dera autorización. Foi unha suscripción pupular feita nas tabernas da Coruña: os que estaban tomando tazas daban a 10 e a 15 pesetas; publicouse en Moret e os libros despois regaláronse máis ou menos ós que deran algo. Desta época é tamén o libro Pequeno Canto —poemario de amor moi exaltado por Iglesias Alvariño—, co que gaña o Premio de Poesía Brais Pinto. A obra non verá a luz ata 1982, facendo parte de O tempo no espello, co título de Poemas e Fina Barrios. Pequeno Canto,(1959). Por estas datas volta a Taramancos, onde traballa durante un ano como labrego e mariñeiro «cando é necesario». Dalí terá que saír para o exilio debido a certas cousas. En palabras do propio Taramancos o ocorrido foi o seguinte:
“Naquel tempo escribíame con Neira Vilas, que ainda estaba en Bos Aires e mandou por un amigo unha man de libros. Este amigo chamábase Raul Expósito Mos. Estamos no ano 57. Entre estes libros viñan algúns de Marx e Lenin, ademais dos de Castelao.
Como vivira moitos anos na Coruña xa estaba máis ou menos clasificado pola policía. Estivéramos facendo unha actividade nacionalista con Raimundo Patiño, Xohán Casal e outros, antes de que aquel fundara Brais Pinto en Madrid. Algún control debía haber por canto, en chegando a Taramancos este home cos libros, apareceu tamén a Garda Civil, abriu os paquetes e houbo moitos problemas na casa. Fun a Coruña, onde coñecía a un comisário de policia, Raul Manzano, que escribía novelas do Oeste co seudónimo de Almanz e díxome que mellor desaparecese, porque ían ter que reprimirme. Pensei a maneira de irme e coñecia ao cónsul de Colómbia que me recomendou aquel país. Alí non coñecia absolutamente a ninguén, e funme no 1960”
E así foi como se viu forzado a emigrar con 25 anos e cambiou totalmente o que sería a súa evolución como artista.
A emigración fixo que a súa traxectoria como poeta se desenvolvese independentemente da dos seus compañeiros de xeración. En terras americanas levou unha vida de auténtico aventureiro: foi maiordomo da embaixada do Brasil durante 4 anos, labrador, contrabandista, domador de cabalos, cazador, traficante de cabezas reducidas... - “cacei tigres para lle vende-lo pelico ós gringos, trafeguei con cabezas reducidas, fixen churros nas feiras, fun afiador, guerrilleiro...”- aínda que el mesmo declarou moitas veces que tampouco foi para tanto xa que “sendo certo ten moito de mítico, pois data dunha carta que lle escribín a Salvador García Bodaño polos anos sesenta e tantos, [...]. Non son máis que as pequenas anécdotas dunha vida moito máis complexa e tamén máis normal”. O que si fixo foi casar cunha colombiana, Sofía Baquero Céspedes, e fundar alí a súa familia con 3 fillos.
Malia todo, a súa actividade literaria non cesou. Comezou a compor en 1961 Poemas da ausencia, enviou 10 poemas á revista Grial e realizou nas páxinas de La Voz de Galicia un emotivo "Pranto por Urbano Lugrís" (1974) co gallo da morte do pintor e amigo. E, ademais de escribir poemas inspirados pola saudade, pola distancia de Galicia, pola lonxanía dos amigos, desenvolveu continuadamente o xénero epistolar. Nas súas cartas -a Salvador garcía Bolaño entre outros- reflexiona sobre a vida, sobre a xuventude, sobre o sufrimento e os soños; todo isto cargado unhas veces de saudade e desacougo, e outras de esperanza e ilusión.
En 1980 volta a Galiza onde rexentará unha taberna en Noia, quizais emulando a François Villón. En 1982 publica O tempo no espello - á que el se refire como ".onde está a mellor parte da miña vida"-. Como dramaturgo escribiu na primavera de 1983 a peza Tres capitáns de tempos idos co obxecto de que fose representada polos escolares da Serra de Outes, e que logo quedou inédita dende a súa estrea. Pouco despois viu a luz Cantos caucanos (1985), produto das lembranzas colombianas do poeta, que lle valeu o Premio da Crítica española e chegar a finalista do Premio Nacional de Madrid. A dialéctica que Avilés establece entre a saudade do país natal e a experimentación a través do poema alcanza aquí a súa máxima expresión. Entretanto segue colaborando con artigos, cartas e ensaios en diversas revistas galegas, como Grial, Dorna ou Luzes de Galiza. En 1986 foi elixido presidente da Asociación de Escritores en Lingua Galega e en 1987 é elixido Concelleiro polo BNG no pobo de Noia, onde se responsabiliza da área de Cultura ate 1991.
En 1989 edítase As torres no ar, que supón o punto máximo dunha escrita que liga o sentimento de morriña da terra ao amor e ao erotismo interiorizados como actos fundamentais da vida. Neste mesmo ano o poeta fixo aínda unha incursión na narrativa cun libro de relatos titulado Nova crónica das Indias (1989). A súa obra máis importante publicouse en 1990, As torres no ar na que conxuga a súa poética e a súa visión do mundo, sabendo transmitir esa fusión coa terra, a tensión da aventura e da fuxida.
Faleceu como consecuencia dun cancro o 23 de Marzo de 1992. O seu enterro foi multidinario, sendo o seu cadaleito envolto na bandeira de Galicia. Un ano despois o seu libro Última fuxida a Harar, a súa obra máis considerada pola crítica, mereceu, con carácter póstumo, o Premio da Crítica Galega.
1.1 OBRA
1955: As moradías do vento
1959: A frauta i-o garamelo
1982: O tempo no espello
1985: Cantos Caucanos
1989: Nova crónica das Indias
1990: As torres no ar
1992: Obra viva
1992: Última fuxida a harar
1992: Antoloxía poética
A súa obra adoita inscribirse na Xeración galega de Poetas dos 50 ou das Festas Minervais e defínese como unha poesía de exuberante natureza tropical, sendo Avilés o autor dunha das reelaboracións máis significativas na nosa lingua dos mitos clásicos da literatura universal (a mítica viaxe de Ulises).
Outros autores descobren nos seus versos, clasicistas e requintados, acenos nerudianos (Cantos caucanos) e a pegada da poesía de Álvaro Cunqueiro. Ocupáronse da súa obra Salvador García-Bodaño, Antón Capelán e Anxo Angueira. En novembro de 1996 o Museo Arqueolóxico de Ourense acolleu a exposición "Antón na memoria", homenaxe colectiva dos escritores galegos
Poeta de verso férreo e cristalino, épico e elexíaco, Avilés de Taramancos constrúe unha poesía poderosísima, grandiosa e coral. O amor, a ira nacionalista, a nostalxia imposible do home de dous mundos, flúen cunha forza arrebatadora nos poemas dun home rabiosamente vital que amou sen mesura a vida, a patria, a liberdade, a materia.
Ademais da súa poesía desenvolveu o xénero epistolar, fixo algún traballo como traductor -traduciu ou adaptou a Saint-John Perse, Paul Valéry, Jack Hill e Homero-, ensaísta - os seus ensaios están recopilados en Obra viva (1992)-, narrador e articulista, en todo momento comprometido coa lingua galega; pero Antón Avilés de Taramancos foi sobre todo un poeta dos sentimentos e da vida. Como el mesmo se definiu en O tempo no espello: “Non son un poeta de oficio nin oficial. Son sempre o que chega tarde e dalgún xeito quere facer a súa sementeira e a súa colleita cun esforzo que a outros lles vén máis mainiño polo tempo e a paciencia. Eu non teño nin unha cousa nin outra. Son a grandeza e a miseria da poesía. Un francotirador da fermosura”.
2. Concepción poética e ideario político de Taramancos
Avilés de Taramancos sempre tivo unha concepción da poesía e do oficio de escritor en xeral moi peculiar, xa que sempre tivo orientacións nacionalistas e sempre considerou que a súa labor debía estar ligada á defensa de Galicia. Estas son algunhas das súas declaracións:
«Aos quince anos en Noia publiquei en galego porque tiña un problema de linguaxe que non podia resolver en castellano: falaba do meu contorno aldeano, e os nomes dos páxaros, das árbores, das cousas, non os sabia en castelán, e tiven que romper escribindo en galego. Non era algo consciente de nacionalismo ou de defensa da língua, senón que o idioma era unha ferramenta de traballo e non podía utilizar outra; porque non sabía como se dicía xiriño en castelán, ou freixo, ou tantos outros que podían valer de exemplo»
A Nosa Terra
Nº 318
1987
«A criación artística é sempre un acto de rebeldía; é o acto antiteolóxico de desencadear mundos novos, diverxentes, nun xogo de espellos que reflecten a realidade dun mundo irreal que o criador se atreve a antepor ao mundo feito e ordenado por un Deus mitolóxico [...]
[...] Poesia é iso que desvela o mistério. Ir enchendo de luz un espácio fechado, dar unha nova dimensión aos anseios permanentes nos que a criatura se recría e se fai cada vez máis perfeita dentro das lindes da imperfeizón [...] E cada povo ten o sinal do canto —do seu canto próprio e intransferível— gravado na célula primária, que se vai abrindo como unha rosa afervoada de cara ao futuro, de cara á liberdade plena: esa utopia necesária que é o princípio da vida e o fin da loita [...]»
«Criación e rebeldía»,
III Encontro de Escritores
setembro de 1986
«A fonda angúria da necesidade de criar, a sua cerne mitolóxica, está na certeza inconsciente de que a perda do paraiso é para sempre e, que na sua busca a traveso da palabra, na loita contra o tempo, na recriación dos diversos paraisos fictícios que poden dar a emoción, a imaxinación e a estrutura literária, encontra-se esa sensación de triunfo como unha rosa que florece nas ruinas das edades. A transitoriedade do home, a inaprensión do que se vai perdendo, pode quedar prendida no transfondo dun verso, [...]»
«Na percura dunha paisaxe»,
1988
«[…] O escritor é pois, nun país a percura de si mesmo, a conciéncia, garda e antemural de todo o que nos é íntimo e verdadeiramente universal. […]
Ser escritor en Galicia leva consigo non só a disciplina das letras e o desvelar recantos de fermosura e de ética, senón tamen a disciplina das armas. […]»
«Ser escritor»,
1989
«O escritor pode ser a conciéncia dun povo que disfrute a plenitude das suas faculdades. Mas cando ese povo é sometido secularmente, cando anda atoutiñando para sair da escuridade é, ademáis da conciéncia, unha ascua de luz que se alcende no rescaldo ancestral onde as sinais próprias están limpas e se poden facer brillar diante dos ollos da memória, para revivir con ardentia o afán que o impulsa e xustifica. […]»
«Criación Literária e compromiso social»,
Barbanza. Especial "San Marcos 88"
Abril de 1988
En canto á vella discusión entre a concepción dunha poesía estética baseada no modelo de Cunqueiro e unha poesía social basado no modelo de Celso Emilio Ferreiro, Taramancos sempre o tivo moi claro:
“[…] Creo que son ciclos. Despois dun grande esforzo de poesia cívica hai que retomar de novo o fio da poesia lírica e volverase dar outro ciclo cívico, porque é precisa esa poesía. Noutro ciclo ha romper a poesía como río de liberación. Son momentos de recollimento, e no que moitos poetas están facendo un traballo semellante de construir unha linguaxe, outra maneira de sentir a poesía, e o novo ciclo de poesia civil e política que veña vai ter unha linguaxe máis elaborada, máis firme e máis liberadora”.
1987
Políticamente sempre foi unha persoa moi inquieta e activa que loitou a favor dunha Galicia libre e a favor da nosa lingua. Por iso emigrou e por iso voltou. Como home preocupado desempeñou diversos cargos políticos e culturais que o converteron nunha figura bastante importante da vida social galega nos anos 80, chegando incluso nunha ocasión a ser un dos escritores que se encerrou na sede da Real Academia pedindo a dimisión do seu presidente García Sabell. Estas foron algunhas das súas declaracións sobre a nosa lingua e o noso país:
«A língua ten de por sí unha forza liberadora. A nosa nación, ensumida, aldraxada e distorsionada por forzas exteriores que impuñeran a sua lei polas armas e por unha conduta represiva constante perante séculos, non tivo razón de sí mesma até que a língua se sobrepuxo e foi a canle liberadora, a semente renacida do noso sentir, a forza que lle deu forma aos ideais dunha pátria ceibe e soberana.
[...] O idioma leva en si o formento da liberdade; e cada un de nós sentimos, cando agroma á nosa voz ou á nosa escrita, ese pulo incontível que nos arrinca a verdade máis íntima, a verdade dunha pátria perdida, os límites etéreos dun território onde a língua nai ten o seu cauce e expande o seu vigor. [...]»
«Centenário de Rosalia»,
(13-07-1985)
«Naquel tempo, ademais de ser o galego unha língua represa, tempo no que ao cú se lle chamaba pómpis e os eufemismos campeaban coa validez das palabras lexítimas, a obra de Cunqueiro tan directa na sua linguaxe tiña que espertar non somente a carraxe da censura pola idioma en sí, senón o furor de Serrano Castilla (censor de turno e do fielato da cultura) quen dixo cando lle presentamos o libreto:"voy a llevar a Don Hamlet al paredón"»
«Don Hamlet no paredón»,
Seiva nº4, maio de 1991
«Se non se lle pon remédio, con boa dose de ternura, a língua materna ben se pode converter en fala avoenga; é dicer, que sexa a avoa o ponto máis inmediato de referéncia do que se está a balbucir [...].
Se as nosas mulleres de vinte e trinta anos que están na flor da maturidade para ter e para educar ás suas crianzas non falan galego por ese triste sino de querer ser o que non son […] queda-nos a avoa como única nai verdadeira e lexítima. A nai que nos pareu veu ser como unha madrastra [...] Na loita necesitan-se os berros na nosa própria língua para espantar aos inimigos. Non é o mesmo berrar: Ei Carballeira!, que berrar: Eh robleda!.
Como vedes a pátria é a palabra. A muller leva gravado o seu código transmisor. Sen elas non somos nada.»
«A fala avoenga»,
Barbanza nº 28,
1ª-04-1989
«A meirande obra de arte que o noso povo ergueu a traveso dos séculos foi certamente a catedral do noso idioma. Desde esa rudimentária pedra limiar que señorea a porta de Santa Maria a Nova até a fermosura dos poemas de Manuel Antonio e de Alvaro Cunqueiro, dez séculos de ir labrando a canteira da palabra para que os outos pórticos reluzan, as torres fiquen erguidas e sonoras no devalar do tempo, os sentimentos teñan a canle mainiña da sua expresión no termo xusto e apropriado.
[...] Se algo significamos os galegos no mundo, se algo da civilización nos corresponde, é por mor da pedra e da palavra. A pedra feita luz en Compostela e a palavra feita arte na cantiga de Martin Códax ou na elexia a Moore de Rosalia. Ningunha língua culta puido chegar máis lonxe. Nen máis outo. Agora andan os cans arrecastados tratando de roer alicerces [...].»
«A catedral sonora»,
Barbanza nº 18,
1ª-11-1988
«[…] Un país ao que se lle poñen trabas políticas e burocráticas para que o seu idioma sexa o médio normal de comunicación en todos os seus estamentos e órganos de funcionamento, é un país que está a ser sobnormalizado, que está a sofrer un dos embates máis escuros en contra da sua persoalidade e do seu desenvolvemento, e que lle priva de alcanzar dediante do mundo o pleno florecemento do seu saber. Nunca seremos nós mesmos se nos temos de expresar nunha língua emprestada. Nunca o verdadeiro fondo dos nosos pensamentos sairá á luz se o temos que facer por un intermediário. […]»
«Constitución da Mesa pola Normalización»,
Riveira, 23-10-1986
«[…] Xa o noso povo, e o noso espírito, zarandeados dabondo de por séculos con zarandainas que deturpan a verdadeira eséncia do seu ser —sen deixar de ter que receber ou doar todo o que é normal na ósmose das culturas— tén a mente feble e averiada que serve con gran facilidade para imbuir-se de calquera cousa que o faga anómalo. […]»
«Ser escritor»,
1989
«[…] Eis o noso país, o grande circo. Os pequenos sátrapas defenden o império con dentes e gadoupas, mentras artellan o seu império particular. Os libertos, esa xentiña nosa, liberal e de esquerdas asegun eles, son os palanganeiros do prostíbulo. Están por lavar-lle as partes ao fodedor do povo. Son a desgrácia do mundo desde sempre. […]»
«Romanos, Gladiadores e Libertos»,
Barbanza nº 9,
2ª-06-1988
«Cando se dá esa condición de país desarticulado mental e fisicamente o normal é que ninguén se sinta identificado consigo mesmo e que caia nun exílio interior e íntimo, e chege mesmo a odiar a sua orixe por ser quen é e polas circunstáncias que atravesa. Dai vén, o disfraz e o aparentar e o viver nun escenário permanente onde se representa e se vive outra história e se renega ao fin de todo aquelo que leva consigo un sinal ou un símbolo da pátria perdida ou da que se quere perder. Hai un deterioro e unha perda que remata en pobreza espiritual e os froitos son sempre cativos e as colleitas fóra de tempo e de razón. Labran mellor na leira allea, na língua allea, na história allea, e presumen do seu galardón ou do aprauso que lle dan os de fóra por saber andar polo camiño que lle trazaron de antemán.
Só o povo llano como sempre, e cada vez mais desvalido, segue a gardar a eséncia e o fermento de algo que é tan seu que nen os temporais da história os abanea. […]»
«Galicia no Diván»,
Exilio interior
«[…] O noso pulo universal ten que vir co imprimatur das idades. Calquera aición, calquera fazaña técnica ou literária que incida na cultura universal da nosa parte, ha de levar ese sinal de identidade. Senón non somos nada.
Todo ese cúmulo de caretas que nos andan a por. Toda esa farsa de trabucar-nos o destino de povo e de nazón, non é máis que a intención de destruir-nos. […] Mais hai un alento fondo, indestructível […] E o sedimento da Pátria, que xorde mainamente, como unha fonte cantareira nas canles máis segredas do sangue que nos move.»
«O sedimento da pátria»,
Barbanza nº 11,
2ª-07-1988
«[…] a Carballeira é a eséncia da pátria. A Carballeira é o símbolo da Galiza por redimir e temos que erguer outra vez a fouce e o espírito para conquerir o que nos pertence. […]»
«A Carballeira de San Xusto»,
10-11-1990
«En poucas ocasións tivo Galiza voz própria no coro das voces do mundo. Tivo, acaso, a voz individual dos que clamaron no deserto: A voz de Xelmirez na Compostela meioeval que se escoitaba até o Império Xermánico, a voz de Pero Pardo de Cela que retombaba nas lindes de Castela; a voz de Cristobo Colón que retombou nas lindes do Oceano, a de Roi Xordo que fixo tremer os anaqueis, a voz de Rosalia que desfollou a sua rosa universal diante do mundo; a voz de Castelao que ainda soa no corazón dos povos decapitados como é o noso.
Por Galiza falou Castela, por Galiza falou Zamora, por Galiza falou España. Agora queren falar tamén outras xentes, outras nazóns, outras voces alleas. Nós seguimos mudos de cara a fóra e tatexos de cara a dentro.
Andan ca andrómena de querer facer-nos europeus dunha Europa comprimida e recortada e teñen que falar de nós os bascos, os cataláns, os andaluces ou os segovianos. Malpocada pátria miña que che queren tapar a boca para eles dicer o que ti sentes! Non saben que as raíces de Europa naceron do teu próprio ser; que a pedra labrada de Compostela ou a palabra florida da Cantiga de Amigo son o berce e o niño dunha Europa milenária que eles tratan de descobrir e reinventar. Non saben que Galiza é o camiño onde confluian os povos para se civilizar. As estrelas románicas brillan ainda no ceo e o camiño non está perdido: Do Ural a Fisterra hai un sustrato de povos sen voz que nos van acompañar no hino do futuro. Sérvios, croatas, búlgaros, ucrainos, fineses, lituanos, bretóns, sardos, occitanos e cen povos máis coa sua gorxa ceifada están rompendo as portas do coro para acomodar-se no lugar que lles corresponde. Polo de agora está-se a interpretar unha Opera Bufa.
Temos que ir a Europa, a unha Europa grande de povos redimidos, hoxe ou mañán por direito próprio. Sendo quen somos como nazón e como povo libre e soberano. O demáis é estar de pita cega, mentres nos bourean a paus e a zancadillas os xefes do concerto.
Menos mal que como dicia Castelao, mentres o pau vai e ven descansa o lombo.
Pero xa nos están doendo os cadris de andar abaixados. Desperta e morde. Despertade!
Non se oe nada. Realmente somos xordomudos. Aínda nos han de tirar os ollos.»
«Ter voz en Europa»,
Barbanza nº 32,
1ª-06-1989
3. A POESÍA DE AVILÉS DE TARAMANCOS
Avilés de Taramancos destaca, sobre todo, pola súa poesía, que é a parte máis importante do seu labor literario, aínda que de feito, tamén ten obra narrativa e mesmo teatral.
3.1 Influencias de Taramancos
Sería absolutamente imposible enumerar aquí tódalas influencias que se poden atopar na obra de Taramancos polo que nos limitaremos a enumerar as máis importantes. Obviamente, todo o que foi a súa vida, incluíndo o importantísimo feito da emigración influíu na súa obra pero ademáis diso, moitas personas tamén o influíron.
Na súa primeira etapa foron importantes para Taramancos algunhas persoas como Uxío Novoneyra quen lle suxeriu que usase un seudónimo e, sobre todo, Urbano Lugrís, pintor e amigo íntimo do poeta.
No exilio e segundo as súas propias declaracións, podemos citar como influencias a: Saint John Perse, Aimée Cesaire, León de Greiff, Manuel Bandeira e incluso Neruda, aínda que Taramancos sempre negou a influencia deste último na súa obra.
E por suposto, como non, todo o rosario de poetas da historia da poesía galega, dende Rosalía a Cunqueiro, pasando por Pondal ou por Curros pódense atopar nalgún recuncho da obra avilesina que gusta moito do culturalismo e a intertextualidade sen caer nunca na pedantería.
3.2 Obra poética
Podemos dividí-la producción lírica de Taramancos en tres partes:
-
Primeiro Período
Incluiría os libros escritos antes da emigración: As Moradías do Vento (1955), A frauta y-o garamelo (1959), Poemas a Fina Barrios (1959) e Poemas Soltos a Maricarme Pereira (1960), aínda que os dous últimos non fosen publicados até 1982. Estamos diante de poesía lírica con dous temas centrais: a natureza e o amor
Como xa se citou anteriormente Avilés iniciara a súa traxectoria poética con As moradías do vento (1955), publicado como separata da revista coruñesa Atlántida. Este libro está composto por oito poemas sen título, numerados do I ao VIII que oscilan dos nove ós dezaoito versos, cun claro predominio do hendecasílabo, só ou combinado con heptasílabos ou outros metros de arte maior. A temática é paisaxística, co vento como elemento principal dunha natureza poboada de castiñeiros, carballos, bidueiros, sobreiras, ruda e piñeiros, e habitada por unha fauna principalmente voadora (merlos, paporroibos, rulas, cotovías, cisnes, cucos…) Deparamos co mundo da poesía clasicista da xeración do 36 e probablemente a pegada de Aquilino Iglesia Alvariño está presente (Cómaros Verdes foi publicado en 1947).
En A frauta y-o garamelo (1959) aparecen novas influencias. Conforman o libro once poemas; os nove primeiros sen nome (e, igual que nas Moradías, con números romanos) e os dous últimos con título: «Cántico á Arbre» e «Carta a un Corvo que se chama Alberte». Son poemas moi breves en que, a partir dun páxaro (xirín, pomba, merlo, rula, xílgaro, paspallás…), cria unha serie de imaxes vangardistas. O metro preferido continúa a ser o hendecasílabo.
En ambos libros ecoa o mundo léxico de Cunqueiro —nídio, vidro, transparente, corpo de noiva, fiandeira do vento…— e de Pondal —lanzal, druída, menhir, corvo…—.
Nos Poemas a Fina Barrios (1959) aparece unha serie léxica nova, máis requintada: marfil, mármore, rosa, coluna, encaixe, xardín, seda… e o que é máis indicativo, o poeta fala de «cántigas de amor». Estamos, pois, no mundo Neotrovadoresco. Así, podemos ler:
| ai dona, dona, dona, miña amiga [XIV] |
ou
| miña dona xentil, pra esmorecerse |
A presenza do Cunqueiro de Dona do Corpo Delgado (1950) acentúase, así como a de Pondal —queridiña lanzal, varudo, esquío…—. O libro está composto por vinte poemas, dezanove con numeración romana e o último con título («Primeiro amor primeira morte», soneto cunha importante pegada autobiográfica). Neles segue a predominar o hendecasílabo.
Os elementos culturais iniciados nos Poemas a Fina Barrios multiplícanse nos Poemas Soltos a Maricarme Pereira (1961). Trátase de dez poemas, nove datados e só un sen título. As composicións alónganse e todo un mundo cultural descoñecido ata agora na poesía de Avilés aparece con forza: temos desde faunos a ungüentos persas, increméntase o campo semántico da música (óboes, violíns, cítaras, pianos, tambores, orquestras…), presente xa nos sons do vento das Moradías, e os poemas oscilan entre a decadente beleza de «Mademoiselle ó piano» e a deliciosa vivacidade da cantiga que non ten título:
| Pola frescura da pomareda |
Antón Avilés inicia neste poemario un achegamento ó mundo clásico (Clío, musa da poesía épica; Corinto; Zaphiro…), que acrecentará na obra posterior, e consolida a filiación pondaliana en «O semideus derrotado». Os metros e ritmos fanse máis variados e aparecen por vez primeira onomatopeias da fala.
-
Segundo Período
Este segundo momento comprende os poemas compostos na emigración. Os temas poéticos amplíanse: amor á terra, saudade, poesía cívica…, chegando a unha especie de lírica-épica que o enlaza directamente con Cabanillas e Pondal. Todos estes poemas publicáronse xunto a produción do primeiro período en O tempo no espello(1923).
Os Poemas da Ausencia aparecen divididos en dúas partes. A Primeira, datada en Bogotá, 1963, recolle un único poema titulado «Eiras e Mocedades», composto por un Pórtico e nove partes numeradas. Nel o poeta canta o seu amor á terra, que é sangue, cunha forza tal que transforma o canto no grito do Eu-Prometeo desgarrado pola agulla da ausencia, no brado do Eu-Cíclope ferido de saudade, no ouveo do lobo solitario:
| Non é o vento, nena, non; |
Mais esa terra precisa outra raza de homes, unha estirpe nova que a redima através do amor, unha estirpe que estará formada por labregos e mariñeiros transformados en guerreiros de bronce
| […] gladiador ceifado |
transformados mesmo en deuses, porque:
| ¿Non será Deus acaso un home cunha eixada— |
A Segunda Parte (Bogotá, Abril e Maio de 1969), inclúe, con todo, unha «Adicatoria» datada en 1964 e cinco poemas —os tres do «Pranto por Urbano Lugrís» e dous máis baixo o título «Circe»— da década de 70. Tampouco é doada a división ou agrupamento dos poemas, posto que non coincide a estruturación tipográfica coa do índice.
Este poemario ábrese coa composición «A Urbano Lugrís», dividida en dúas partes. A continuación, e baixo o epígrafe «Sementeira Inicial», van agrupados outros once títulos que unhas veces recollen un só poema —«Adicatoria»— e outras varios —«Esbozo de canto para o nacemento da luz», «As criaturas»,…—. Todos os motivos e temas da Primeira Parte van aparecer agora intensificados. O poeta ouvea, como un tigre ferido ante a chamada do mar, o seu canto de ausencia e loita.
En «Sementeira Inicial» desenvólvese unha cosmogonía —a criación do mundo a través da voz poética—: primeiro, o mar; despois un país feito de tempestades onde o lume é amor e a auga, loita; a continuación, cobran existencia as criaturas no momento en que receben un nome, e, por último, o home, feito de terra, e que manterá eternamente as ligaduras coa arxila primoxenia; esa atadura será sempre a súa dor. En consecuencia, o poeta arrola o seu fillo anunciándolle días de ferro e sangue; quere sementar nel a terra galega, porque sen ela todo é saudade e dor.
| De min non terás nunca |
Sobre nós, lectores, Avilés estende o seu canto, que treme de saudade
| e deletrea nai, revolución, infamia, |
Declaración de galeguidade; poesía lírica e cívica. Poemas contra «A máquina», identificada co diaño através dos números malditos «666», máquina que transforma os homes en ilotas; poemas contra a guerra, a destrucción, a inxustiza e o colonialismo —«O Obús» ou «Pater Noster de Biafra»—. A mitoloxía clásica vai gañando cada vez máis espacio: Circe identificada co paso do tempo e, nomeadamente, Ulises.
Metricamente, aínda que se mantén o clasicismo do hendecasílabo —os dous sonetos de «Momentos de Terracota»—, Avilés oferécenos unha obra moito máis diversa.
A Nova Crónica de Ulises, (1978), apreséntase no Índice e na tipografía interior como libro independente. Recóllese no epígrafe o ano 78, os máis dos nove poemas que o compoñen son de 1980. Estamos perante o regreso de Ulises a Ítaca para achar a Supermán instalado no Barbanza; canto de saúdo á patria recuperada e inicio da saudade pola terra que vén de ser abandonada.
| Agora teño saudade |
Nestes poemas aparecen claras e continuas alusións á paisaxe e ó exotismo do trópico, ó seu esplendor e exuberancia; é unha poesía descritiva e evocadora, en certo modo un recordatorio do que foi o seu fogar durante vinte anos.
-
Terceiro Período
Esta etapa inicíase co regreso da emigración, en 1980. A súa produción posterior a este ano, unha vez máis, non calla coa dos poetas da súa xerazón —a das Festas Minervais— e aproxímase ós poetas máis novos da Xeración dos 80. O propio Taramancos se declarou máis o menos axerneracional:
| Non son de ningunha xeración. Paseime á xeración Dorna, porque despois de vinte anos podo voltar comezar de novo. E son de Dorna, porque, ao chegar, onde empecei a publicar foi en Dorna. [1987] |
En 1985 saen do prelo os Cantos Caucanos, divididos en dúas partes: os «Cantos Caucanos» —que segundo se informa no prólogo, tiveran xa unha edición artesanal para os amigos en 1984—, e as «Crónicas», de 1985.
Se nos Poemas da Ausencia tíñamos unha poesía épico-lírica que en moitas ocasións remitía a Pondal, agora Avilés vai facer un canto órfico, vai voltar aos Infernos para rescatar a Eurídice, o Cauca. Nese regreso constatará que
| Non hai regreso, avoa, |
Todo o libro será un intento de recuperación da
| —¡miña outra patria sempre violada!— [«Elexía de Popaián», III] |
Evocacións da paisaxe do Cauca, das figuras dos indios, da Paz caucana anterior á chegada do conquistador… e así presenciamos desde a fundación das cidades ata a recreación de novelas sentimentais, desde o piano vienés instalado nos Andes ata a receita culinaria.
Tematicamente o libro é unha reconstrución do Cauca como os Poemas da Ausencia o eran da Galiza; mais agora temos unha poesía máis madurecida, máis chea de referencias culturais da máis variada procedencia (o ciclo céltico, o mito clásico, a novela romántica…); máis riqueza nas figuras literarias, menos rixidez nas fórmulas métricas; o elemento épico ocupa moito máis espacio, sen que por iso desapareza o lírico —presente, por exemplo, en «María»—.
E nesta recuperación da segunda patria aparece ora o comentario irónico rachando o sentimentalismo do poema
| Namorada e triste |
ora o substantivo inesperado a desfacer a traxedia dos guerreiros indios
| dispostos a morrer polo surrealismo [«Sandoná»] |
recursos que non poden deixar de remitirnos a Manuel Antonio, Cunqueiro e Ferrín. Tampouco faltan Rosalía e Cabanillas coa «rosa de cen follas» [«María»], enlazando directamente coas Campanas de Bastabales e Anllóns presentes nos Poemas de Ausencia.
Non se limita a estes exemplos a inserción dos Cantos na nosa tradición literaria; a poesía medieval, que xa aparecera nas primeiras obras de Avilés, afianza a sua presencia. As «Crónicas» ábrense con Martín Códax —«… e miraremos as ondas»— e o primeiro verso da «Crónica de Bernaldo Fros» é unha homenaxe a Gonçalo Eanes do Vinhal —«Quand'eu soby nas torres sobre lo mar»—.
Avilés inicia nas «Crónicas» a fusión dos diferentes elementos da tradición literaria galega coa clásica, criando unha nova mitoloxía que terá a súa culminación en As Torres no Ar e no seu heroe Ulises Fingal (seudónimo que utilizara nos seus poemas o pintor Urbano Lugrís e que o seu amigo Avilés recolle como legado e homenaxe).
O uso dos mitos en Avilés non é un mero adorno culturalista, xa que existe unha identificación plena con eles: son exemplos que reflecten a esencia do ser humano e, deste modo, Ulises Fingal é o proprio poeta, e a súa traxectoria vital un espello onde se repite a historia.
As Torres no Ar (1989), estruturado en catro partes, representa a recapitulación de toda a obra anterior, poñendo en destaque a existencia dun proxecto global na escritura de Avilés.
«Pórtico» é unha fonda e conmovida elexía á nai, figura feminina que, unida á da avó, tivera xa unha forte presenza na súa obra anterior.
Nos «Cantos a carón da terra» aparecen de novo motivos recorrentes: Ulises invoca a terra, os páxaros, o bosque, o mar, a horta, o poeta-labrego-semeador ou o Eu-Anxo rebelde expulsado do Paraíso.
| Ainda ferido da caída, ainda cego |
Será na terceira parte, «O Cántico das Naves: Elexías do mar», onde o poeta complete o ciclo mítico iniciado nas Crónicas. O poema «Nemo» funde o Homero coas lendas artúricas; o Perceval coa «cerva malferida»; o Joam Zorro con Dante; os descobrimentos portugueses coa emigración galega, Comões con Pondal; Galiza e Portugal.
Incorpórase como elemento novo esa presencia de Portugal facendo parte da nosa historia e da lingua; isto, inevitablemente, leva ao poeta anti-imperialista a enfrentarse co colonialismo portugués, chegando a unha síntese magnífica no poema «A Espada Florescida»: á violencia da conquista responden os pobos colonizados devolvéndonos a «caricia da fala» en terras alleas. Este paradoxo non pode deixar de nos lembrar as grandes contradicións de Curros.
En «A Torre Secreta» descobrimos doce composicións amorosas, as máis delas sonetos hendecasílabos. Responden a unha corda que cultivou toda a súa vida e que apareceu sempre asperxindo todos os libros: o amor físico, sensual.
O mesmo ano en que falece o poeta ve a luz o poemario póstumo Última fuxida a Harar (1992), subtitulado significativamente Derrota e singraduras. Avilés coñece o seu iminente final e enfréntase a unha morte anunciada.
| Un gume negro acaba |
Ulises, de regreso á casa, aínda vai ter de realizar a grande viaxe, a navegación definitiva. Con todo, o noiés mantén unha atitude positiva, reconciliadora.
O libro organízase en tres poemarios —O cazador no escuro, Silva de vária fermosura e Crónica de antigos reis— e outros tantos apéndices —En-psalmos para escorrentar a besta, Cruxol de amor e cofre dos olvidos e As armas e os barões assinalados—.
O cazador no escuro xira á volta da creaación poética e da última oferenda do vate. O poeta —acompañado pola saudade, «compañeira perpétua da feliz singradura…»— é un cazador «furtivo», «alucinado», do mesmo modo que o Anxo da Noite é o cazador no escuro «que vés flamíxero a me expulsar do souto». Todo foi sombra: só o amor e a palabra —e «acaso / tamén o lar da pátria sempre aceso»— non foran artificio.
Mais ten de regresar á arxila, á eternidade:
| Onde estás deusa —arxila primixénia— |
| O tempo non é, acaso, |
Silva de vária fermosura recolle diferentes temas presentes nos libros anteriores: o país, o mar, o tempo, o vento… Avilés está a fechar o círculo facendo da súa produción un todo unitario progresivamente destilado. Así, temos «Outra torre no ar» ou «Derrube e destrución do Pórtico», e, de novo, Ítaca:
| Non é Galiza, non, é unha ferida |
O asunto histórico-político percorre a Crónica de antigos reis. Aliás, El Rei é o transunto do país e del proprio, ambos en risco de perder o alento. Mais fica aínda
| ese coro no vento. |
O poeta non está no final do camiño, sempre estivo aí, porque o home é un ser fronteirizo:
| […] Trabucaron |
Nos tres apéndices Avilés ata definitivamente o lazo —«E pasan os milenios como as horas / e todo está no cántido primeiro»— sobre os grandes temas. Dun lado a culminación da obra e da vida:
| É hora da luz! É hora da luz! É necesário. |
Doutro, o destino do amor —«A onde vas, amor? Duras entrañas»—. E, en fin, as últimas palabras son para o país:
| Terra querida, que sempre chegas tarde |
Trátase sen dúbida da obra cumio de Taramancos.
3.3 ALGÚNS EXEMPLOS DA POESÍA DE TARAMANCOS
Vives no suave corazón da choiva
desta salvaxe noiva que me apreta
na quentura das eiras amorosas.
A morriña da arbes no teu corpo
de delgados sorrisos,
no teu acordeón ferindo o vento.
Este ouriol senlleiro do teu froito,
de esmorecidas corredoiras lenes
durmindo no verdor en que foi nado.
Meu levián paxaro, compañeiro
das fiestras da tarde, das fiestras
de tódolos paxaros apagados.
Pola melancolía dos fieitos
esocrre o teu cristal, le levo longas
verbas de choiva amiga polas albres.
(“A FRAUTA Y-O GARAMELO”)
Este poema pertencente ó libro A frauta y-o garamelo é un claro exemplo da poesía de Taramancos antes do seu exilio en Colombia. O libro foi publicado en 1959, xusto despois de que fose publicado o seu primeiro libro As moradías do vento do cal excluíremos pór exemplos debido a escasa importancia que presentan estes dous libros na traxectoria do autor.
Neste poema podemos contar coa presencia destacada do verso hendacasílabo, estructura típica do clasicismo, sen embargo, ó contrario que no seu primeiro libro, este poema (e tódolos deste poemario) non presenta rima. Tamén cabe destacar o aceno existencial que mostra e que máis adiante sería moi significativo na obra lírica do poeta.
Esta poesía presenta carácter amoroso. Para expresalo o autor recurre ó simbolismo, asociando ideas paixasísticas como eiras, fieitos, etc. e elementos da natureza, como paxaros e choiva. Este recurso é moi recorrente na poesía de Taramancos, onde en moitas ocasións o autor asocia os sentimentos de amor, tristeza, saudade, infancia... con diversos tipos de paixases. Este tipo de recurso podemos relacionalo coa poesía telúrica, movemento que apareceu nas vangardas galegas e que foi moi utilizado por autores posteriores tanto da literatura galega como da estranxeira.
En canto á forma, o poema está dividido en cinco estrofas de tres versos cada unha. Como xa se citou con anterioridade, cabe destacar a peculariedade de que tódolos versos do poema (a excepción do verso 5) son hendecasílabos aínda que para recrear este recurso o autor conte como hiato algún ditongo (exemplo: verso 11).
Falando un pouco do tema, poderíamos dicir que é amoroso e que destaca un matiz melancólico que se deixa entrever en todo o poema. Parece que a voz lírica está evocando a unha muller (e por iso lle escribe en segunda persona) coa que pasou certo tempo no pasado. El bótaa de menos e os recordos desta moza provocan nel un profundo sentimento de melancolía.
*************
Aínda ferido da caída
Aínda ferido da caída, aínda cego
do resplendor da espada e da voz que a trema
eu, revestido de inocencia, inerme
acovillo-me na cálida placenta dos outeiros,
forxo a miña coroa co derradeiro lampo.
Desvalido soa o meu berro nas portas do deserto
e afío con paciencia o coitelo de sílex
para furar o único ollo de Deus: Abenzoada
sexa a sua xenreira, porque me fixo dono
do reino subterráneo: da ansia
de rexurdir do fondo, inverso meteoro
que se impulsa a si mesmo percurando a equidade.
A luz! A luz!: A fuxitiva abóbada
onde canta o arcanxo.
(O morcego é inédito da sua fermosura
que se reflecte invicta nos espellos da noite.)
Eu crio a flor e sigo a rebelar-me:
Porque de súpeto amo a carballeira
e oficio no seu altar.
Dobrégo-me no sulco e fago a sementeira,
e outro universo humano de pan e de ladrillo
acontece nas mans
e alzo o vagalume do meu amor
na sombra das esferas.
Son o derrotado que conduce
a cuadriga implacable da vitoria.
(“AS TORRES NO AR”: Cantos a carón da terra)
“Aínda ferido da caída” é un poema de Avilés de Taramancos que pertence ó libro publicado en 1989, As torres no ar. Podemos dicir que todo este poema (e en líneas xerais tódolos poemas da parte de “Cantos a carón da terra” da que forma parte) diríxenese á recuperación de vivencias da primeira xuventude. Polas expresións utilizadas para referirse a súa nenez, como o verso “eu, revestido de inocencia, inerme” podemos deducir que a voz lírica bótaa de menos e a sente como unha parte moi importante e feliz da súa vida, sobor de todo en comparanza coa actual.
O poema atópase dividido en duas estrofas. Na primeira o eu lírico enuncia algunhas características negativas da situacón actual na que se atopa (a pérdida da súa nenez) onde destaca a fuxida da inocencia. A voz lírica compara a súa situación actual con un deserto onde non pode facer outra cousa que esperar mentres conserva as asnsias de “rexurdir do fondo” onde se atopa. Unha das anteposicións metafóricas máis curiosas do poema para o meu gusto é cando o autor antepón o arcanxo cun morcego afirmando que éste último posee unha fermosura non descuberta na noite.
Poderíamos decir que na segunda estrofa a voz lírica non acepta ese destino que está vivindo dicindo que a pesar de todo “Eu crío a flor e sigo a rebelar-me”. Supoño que a flor á que se refire a voz lírica é a esperanza de saír desde o fondo. Clarisimamente a voz lírica reafirma durante toda esta estrofa a necesidade da insumisión permanente utilizando para iso o amor, a esperanza e a forza da vontade.
En canto a métrica deste poema poderíamos dicir que se trata dun tipo de verso libre, sen rima. A primeira estrofa está constituída por dezaséis versos de extensión media. Hai un heptasílabo, e os outros teñen entre dez e dezaséis sílabas. Polo tanto vemos tamén que o número de sílabas nesta estrofa é irregular. A segunda estrofa ten versos de menor extensión, entre sete e catorce sílabas. Esta distribución otorga ó poema un ritmo especial que lle aporta musicalidade á hora de ser lido.
**********************
PRIMEIRO AMOR, PRIMEIRA MORTE
Todo canto eu amei perdéuseme contigo:
a luz clara e vibrante da miña xuventude,
os bosques entrañables perfeitos da quietude
onde o vento vivía con un lecer antigo.
Entón era o silencio o meu mellor amigo,
era eu manorado de todo canto vía,
vivir era una leda, fermosa moradía
onde o mencer entraba recendendo a pantrigo.
De súpeto viñeches con esa lonxanía,
caraverliño feble en terra ventureira,
e eu abrín outra nova fiestra para o día.
E todo canto amei foi unha lumieira,
foi a fouce tan íntima que de cote se afía
para ceifar dun pulo brutal a primaveira.
“O TEMPO NO ESPELLO: Poemas a Fina Barrios. Pequeno canto.”
Este poema de Avilés de Taramancos foi publicado no libro O tempo no espello no ano 1982 aínda que fora composto polo autor arredor de 1959. Trátase dun poema con carácter elexíaco que chora a morte de Fina Barrios, unha antiga moza de Taramancos que morreu de enfermidade cando el era novo.
O poema está dividido en catro estrofas. As dúas primerais teñen catro versos e as dúas últimas teñen tres cada unha polo que podríamos dicir que se trata dun soneto aínda que o número de sílabas de cada verso non se corresponde exactamente coa métrica dos versos clásicos do soneto. En canto á rima é consonante seguindo un esquema de rima ABBA ACCA CDC DCD. Polo tanto, como queda demostrado nesta breve análise métrica do poema, podemos observar unha clara influencia da literatura clásica nos seus versos.
En canto ó tema, céntrase en chorar a morte desta moza recordando os tempos en que ela aínda estaba viva como unha época mellor (a clásica añoranza do pasado). A organización do tema podemos dividila en dúas partes fundamentais: unha presentación da situación nas dúas primeiras estrofas e un desenlace descrito nas dúas últimas.
Na primeira estrofa o autor comeza presentando a situación que máis tarde vai desenrolar. A voz lírica diríxese en segunda persona a Fina Barrios dicindo que cando ela morreu el perdeu todo e enunciando a continuación todas as cousas que perdeu. É curiosa a relación que fai Taramancos en moitos dos seus poemas asociando xuventude ou infancia feliz coa paixase, aínda que unha paixase moi especial, chea de campos verdes, bosques frondosos, silencio... anteposto nalgúns poemas á crudeza da paixase do deserto que simboliza un presente insatisfactorio e desagradábel. Na segunda estrofa esta identificación coa paixase volve a aparecer, dando a entender, de novo, esa inocencia e felicidade da xuventude.
Coa terceira estrofa a voz lírica presenta á rapaciña á que está dedicada todo o poema. Neste versos describe a moza con algúns adxetivos abstractos tales como “lonxana” e compara a súa febleza coa dun caravel. A felicidade declarada nesta estrofa trala aparición da súa amada antepónse coa idea desenrolada na última estrofa. Nela a voz lírica declara a brevidade do seu amor “e todo canto amei foi unha lumieira” que rematou violentamente “dun pulo brutal” coa súa felicidade e xuventude que está simbolizada aquí con “primavera”.
Tras analiza-la temática deste poema podémolo clasificar como un tipo de poema amoroso. Éste é un tema moi recorrido ó longo de toda a historia da lírica galega xunto co social, ambos característicos na poesía de Taramancos.
********************
CANTO DE NORALBA TIMBACOI
-HINO ÓRFICO-
I
Cando fundaron a cidade de Santiago de Calí
no ano de mil e cincocentos trinta e seis
(Benalcázar entraba dacabalo do vento)
Noralba estaba no ar, era o miudo corazón da bris
a foula traslucente do río Lili, a flor do lirolai.
Encontrámo-nos séculos despois na beira do amor:
os seus ollos tiñan esa antiga dozura,
e o bronce quenta da súa pel
deixábame ébrio coma un deus
(os calimas tecían a muller de lava de vulcán
e caraveis).
Noralba era algo así: un elixir no medio da agonía
unha música que entraba pola raíz do sangue
e invadía o extenso território da alma.
Era leda, terrena, de barro humano
coma unha casa chea de paxaros
ou o bosque da infancia onde un se quer perder.
¡Necesitaba tanto da caricia!
Unha vez entre a cana de azucre fixemos o amor,
voaban unhas bolboretas fantásticas
imensas como anxos,
e os seus peitos tan xustos que collían na man
deixáran-me ese oco permanente,
esa saudade.
(“Cantos caucanos”)
En contraposición có poema anterior de O tempo no espello osbservamos como este poema destaca polo uso de verso libre sen rima e sen ningunha forma estrófica clásica. O tema do poema é claramente amoroso-erótico e chama a atención a súa musicalidade e sensualidade.
As poesías publicadas en Cantos caucanos están inspiradas na súa experiencia en Sudamérica, nos anos que estivo exiliado en Colombia. Neste poema, como en xeral en tódolos publicados neste libro, destaca o uso de palabras pouco coñecidas no noso país que designan flores, plantas ou cidades típicas de América latina. Exemplo desta especial sustantivación son: Benalcázar (verso 3), Lili (verso 5) ou lirolai (verso 5). Con este tipo de sustantivos o autor aporta color e exotismo a este tipo de poema.
A continuación imos ver como vai evolucionando o tema estrofa por estrofa. Na primeira, a voz lírica preséntanos a Noralba, á que máis adiante declarará como a súa namorada. Esta estrofa está chea dun simbolismo atípico onde as cidades, a natureza e o tempo histórico entrecruzánse formando unha maraña de ideas de significado concreto incerto. Nas estrofas 2 e 3 a voz lírica fai unha descrición de Noralba. Primeiro a describe físicamente (aínda que so se centra nos seus ollos e na cor da súa pel) e despois describe os sentimentos que esa muller facía nacer nel, como deixalo ebrio de desexo, comparándoa logo cun elixir e cunha música celestial que curaba a alma.
Na última estrofa a voz lírica segue a describir a Noralba poñendo especial énfase no que ela lle facía sentir. A partir da metade desta estrofa o autor introduce o carácter erótico do poema describindo o que sentiu con ela unha que vez que fixeron o amor. Este feito está cargado de imaxes que buscan coroar este acto como algo sobrenatural e marabilloso, por exemplo introduciendo entre as canas de azucre “bolboretas fantásticas inmensas como anxos”. A voz lírica remata o poema dicindo que esa muller deixara un profundo sentimento no seu ser que forma parte del e recordará sempre: “e os seus peitos tan xustos que collían na man / deixáran-me ese oco permanente, / esa saudade.”
**************************
Anxo da noite, cazador no escuro
que vés flamíxero a ma expulsar do souto:
o varal está listo, a andalia posta,
o corazón afeito ao longo exilio.
O mundo que eu criei foi só de sombras,
soños foron os froitos, as vendimas,
e só o amor brillou, brillou acaso
tamén o lar da patria sempre aceso
que me mantén o sangue enaltecido.
Mais a palabra, si, foi sempre viva,
foi espada e arado e cotovía,
lanza de señardá, ai meu amigo,
derrota e singradura. O artificio
é o que me leva agora a este deseterro:
quero volver á simple moradía
que un día fixen no dintel do vento,
á terra de labor xa feito cinza
para pular na saiva, e ter de novo
os paxaros na man... Ese outro tempo!
(“ÚLTIMA FUXIDA A HARAR”)
Este poema pertencente ó libro Última fuxida a Harar e é un claro exemplo da poesía de Taramancos ó final da súa vida. O libro foi publicado en 1992 e trátase dun libro póstumo. Os principais temas tratados neste libro son a reflexión sobre a identidade nacional, e temas existenciais como a morte.
Podemos observar que a técnica utilizada por Taramancos neste poema é a do verso libre, sen rimas, como a maioría das súas poesías publicadas despois do exilio. O poema está dividido en tres estrofas: a primeira de catro versos, a segunda de cinco e a terceira de dez.
Na primeira estrofa a voz lírica fala dun “anxo da noite” que eu supoño simbolizará á morte. Tendo en conta esta suposión, nesta estrofa o autor fala da proximidade da morte que ven “a me expulsar do souto”, é dicir, a quitarlle a vida.
Na segunda estrofa a voz lírica lembra a súa vida pasada dicindindo que “o mundo que criei foi só de sombras” é dicir, que todo foi para el malo agás o amor e a súa terra, Galicia: “e só o amor brillou, brillou acaso / tamén o lar da patria sempre aceso / que me mantén o sangue enaltecido.”.
Por último, na terceira estrofa parece falar un pouco da importancia que tivo e ten para el a “forza da letra”, supoño que quererá dicir o que significou na súa vida ser escritor e a loita que levou en práctica polo seu país e pola súa liberdade gracias ós seus poemas. No final desta estrofa a voz lírica rememora os tempos pasados ós que xa non pode volver dando a entender que lle gustaría moito poder volver atrás e volver a vivir a vida, aínda coas cousas malas.
Este tipo de poesías que analizan o pasado e choran a morte é un tema moi típico na maioría dos poetas de todo o mundo, que teñen a costume de abordalo cando ven chegar o remate da súa vida, do que xorde este tipo de temática existencialista orientado cara a morte.
4. Prosa de Taramancos
Ademáis da súa producción lírica, Avilés de Taramancos tamén escribiu en prosa, aínda que esta faceta da súa obra redúcese a unha única obra de teatro da que xa falamos. Este é o libro de narrativa Nova Crónica das Indias (1989).
Este libro é un conxunto de relatos xuxtapostos que xiran arredor da temática sudamericana, especialmente colombiana, basados pois na experiencia emigratoria de Taramancos. En palabras do propio escritor noiés: “Nas miñas Novas Crónicas das Indias que, en certa medida, son atemporais, vén moito da miña historia persoal. Todos e cada un dos personaxes que aparecen no libro teñen algo que ver comigo. Dun xeito ou doutro cruzáronse na miña vida”. Efectivamente, esta é a mellor lectura que se lle pode dar o libro, como un conxunto de historias, quizáis sen moita relación entre si, que de forma xuxtaposta constituén dalgún xeito unha recreación das experiencias e aventuras vividas por Taramancos en Colombia.
Pero non só en Colombia xa que o libro conta cunha estructura pechada, con inicio e final. Hai unha especie de prólogo no que o narrador -que como veremos máis adiante é Ulises Fingal, o heterónimo de Taramancos- rememora a súa infancia ata os quince anos, idade á que emigrou. Esta infancia, como sempre na obra de Taramancos, é recordada con saudade e melancolía; con esa nai, esa avoa, ese pai emigrado, esas paisaxes e esas tradicións tan típicamente galegas. Este prólogo non ten título, pero o epílogo si que o ten: “O regreso de Ulises Fingal”. É un título moi adecuado xa que este último relato explica a volta do noso heroe á súa particular Ítaca, a súa “Terra Nai” que neste caso é Galicia. Nesta última parte do libro hai continuas referencias literarias a Galicia: Pondal, Rosalía, Curros... incluso con intertextualidade, xa que se recita o poema de Rosalía de Castro “Campanas de Bastavales”.
Trátase sen dúbida dun epílogo extraño, que difire totalmente do resto do libro, tanto en forma como en temática, xa que o narrador narra en 3ª persoa e non en 1ª como no prólogo e, neste caso, desdobrándose a sí mesmo posto que Ulises Fingal non é máis que o noso Taramancos. Pero desde ese distanciamento narra a volta a Galicia cunhas verbas rodeadas de complexas imaxes e metáforas, que de xeito simbólico ven a dicir como tras vinte anos de exilio, Ulises Fingal xa ama tamén a terra do exilio e que, esa é precisamente a última ironía da emigración: que para voltar hai que volver abandoar. Penso que iso é o que quere dicir o relato coa historia da moza e o último amor de Fingal, que dubido moito de que sexa unha muller, senón que é a terra que deixa atrás, a súa Colombia.
Entre o prólogo e o epílogo podemos atopar 14 relatos ou historias breves de moi diversa temática pero centrados no esencial na Colombia que coñeceu Avilés. De aí as paisaxes exóticas e coloridas, con personaxes indios nativos e tradicións da selva colombiana dende a peculiar visión avilesina. Son variados ata o punto de que algúns teñen título e outros non, diferindo tamén no tipo de narrador e na modalización textual. Hai dende relatos en tono autobiográfico ata estilo epistolar e non existe ningún narrador definido, pois os relatos están narrados en 1ª e en 3ª persoa máis ou menos metade e metade. Sen embargo, na maioría dos relatos os dous narradores superpóñense e non hai forma de diferencialos.
Os relatos, pese a seren narracións, son case descricións líricas. Case parece como se Taramancos non narrase esas historias senón que as describise. Probablemente este efecto sexa debido ó léxico e sobre todo á sintaxe, máis propia dunha poesía de imaxes complexas que dunhas narracións breves. Por exemplo, o rasgo que máis delata este estilo limpregnado de lirismo é o uso dos verbos en tempo presente case máis que en pretérito, que ven sendo unha das diferencias fundamentais entre a lírica e a narrativa.
A temática é moi ampla e podemonos atopar tanto historias de amor, como a primeira “Gaitana”, como historias de carácter épico-histórico-social como o “Informe e datos do Xenocidio na comarca de Planas, no ano de mil novecentos e sesenta e nove, confirmados polo veedor Pioquinto Gachalá encargado dos asuntos indíxenas do Departamento do Meta e na xurisdicción de Villalencio”. Tamén hai relatos de aventuras e relatos de corte moi descritivo como “O buscador de Illas” ou algúns dos non titulados nos que se describe por exemplo a un animal: a cóbrega.
Por todo isto parece evidente que a pesar de que Nova Crónica das Indias poidera parecer un libro que non encaixa na obra de Taramancos, o certo é que sí encaixa, e ademáis de maneira perfecta tanto por temática como por estilo, sendo ademáis unha clara mostra da profunda imprenta e do cambio de rumbo na súa obra que causou o seu exilio en Colombia.
5. Bibliografía
Para a elaboración do presente traballo utilizamos información provinte das seguintes fontes:
© Nova Crónica das Indias. A. Avilés de Taramancos. 1989. IR INDO Edicións.
© Contos Caucanos. A. Avilés de Taramancos. 1985.
© Obra poética. Antoloxía. A Aveliés de Taramancos. Edición de Xosé María Álvarez Cáccamo. A NOSA TERRA.
www.google.com/search?q=Avil%C3%A9s+de+Taramancos&ie=UTF-8&oe=UTF-8&hl=es&btnG=B%C3%BAsqueda+en+Google&lr=
- Elaboración propia
Descargar
| Enviado por: | Ahores |
| Idioma: | gallego |
| País: | España |
Todos los derechos reservados.