Durante séculos, a ensinanza, e o coñecemento que fóra resctado das culturas grega e romana, estiveron asociados á Igrexa Católica e, sobre todo, as necesidades que esta tiña, o latín era o idioma oficial.

Debemos de destacar que durante o século IX ocorreron dous feitos importantes neste ámbito. Primeiro, Carlomagno, recoñecendo o valor da educación, trouxo de Inglaterra a clérigos e educadores para desenvolver unha escola no palacio. E segundo, o Rei Alfredo promoveu institucións educativas en Inglaterra que eran controladas polos mosteiros, tamén Irlanda tivo centros de aprendizaxes desde que moitos monxes foran enviados a ensinar a países do continente..

O alumno empezaba a súa educación como aprendiz con un maestro da profesión. Aos quince ou dezaseis anos terminaba a súa educación e adquiría a xerarquía de oficial. Por outra banda temos que dicir que os educadores, xeralmente eran monxes e escolásticos comopor exemplo San Isidro de Sevilla, Santo Tomás de Aquino, Alcuino, San Xerónimo,...

A mediados do século XIII, os maxistrados das cidades comezaron a esixir escolas primarias subsidiadas e administradas pola cidade.Este feito era un evidente atentado contra o control que a Igrexa exercía na sociedade.

Asescolas municipais, conseguiron que o latín non fose a única lingua que se impartise para tamén ensinar a lingua materna. A partir de ese momento déuselle maior importancia ao estudio del cálculo numérico e a xeografía, que a teoloxía. Esto permitiu que, un alto número nenos e adolescentes, da pequena burguesía, se formaran.

Esta nova clase social, en acelerado proceso de formación, fixo gran presión sobre a Igrexa, conseguindo facer da antigaeducación elemental, unha especie de antecesora da educación técnica, ao alcance de moitas máis persoas.

Respecto as universidade debemos dicir que as universidades, tal como as coñecemos con profesorado, estudantes e graos académicos foron un produto da Alta Idade Media. A palabra universidade ten a súa orixe na palabra latina “universitas”, que significa corporación ou gremio, e facía referencia a un gremio de maestros ou estudantes. As universidades medievais eran gremios educativos ou corporacións que formaban a individuos instruídos e capacitados. A primeira Universidade en Europa creouse en Bolonia, Italia.

Na idade Moderna, as Órdes Relixiosas intentaron unir as formas medievais do pensamento coas novas correntes humanistas do Renacemento. Surxiron, entre outras, a Compañía de Xesús e as Escolas Pías de San Xosé de Calasanz.

No século XV e principios do século XVI deuse un movemento pacifista denominado Irenismo, o cal fixo que houbera un volver a época clásica (Roma e Grecia).

Prestase atención aos homes, a través das artes (teatro, pintura, escultura...) e aténdense a todas as dimensións do ser humano.

Vergerio foi un dos grandes pedagogos do renacemento, na metade do século XIV e metade do século XV.

Referente ao panorama educativo podemos destacar durante este período o surximento da:

Compañía de Xesús ou os xesuítas:Metade do século XVI.

Un dos seus obxectivos principais era o de expandirse por todo o mundo.

Tiñan un programa plan de estudios, deseñaron un currículo innovador e eficaz para os rapaces de familias acomodadas, sen descoidar aos pobres.

Principios pedagóxicos: 1. Adaptación dos individuos, dos lugares, das cosas. Había que ver o medio ao que pertenencían os individuos e as necesidades da zona. 2. Actividades do maestro e o discípulo: o maestro debía estar constantemente reciclándose para perfeccionar a súa tarefa, e o discípulo representaban os medios a utilizar, como eran o teatro infantil, a danza, a formación urbana e social.

Os medios que empregaban eran: bos coñecementos psicolóxicos e intuición, relacións estreitas coas familias, disciplina e orden, estimulación por actos externos e a planificación da vida do alumno.

Os contidos que se trataban eran: letras clásicas, modernas, ciencias.

Escolas Pías

O fundador foi Xosé de Calasanz (1556 - 1648). Gran humanista, licenciado.

A primeira escola foi a de Trastévere (Roma) en 1600.

Os fins da ensinanza eran: aprender a ler, escribir, contar e ofrecer unha ensinanza gratuíta para os pobres. Dentro destas escolas existían diferentes tipos de educación, das cales podemos destacar a educación relixiosa, moral, política, física e literaria.

Os principios pedagóxicos que se establecían eran: aproveitar a curiosidade natural do neno, que o maestro saiba ensinar, proporcionar unha formación profesional para conseguir un traballo e impulsar as ciencias.

Agora pasaremos a explicar brevemente cómo era a educación durante o século XVIII.

O século XVIII, coñecido como o século das Luces ou da Ilustración, é o principio dunha toma de conciencia xeneral sobre a importancia que tiña a educación para o desenvolvemento dos pobos.

Nos gobernos borbónicos do século XVIII, ata o cambio de monarquía, a educación estivera en mans da Igrexa en colaboración cos municipios.

A nova concepción do Estado tendente a someter o seu poder a todas as institucións, sen excluír a Igrexa e os cidadáns, supuxo un cambio trascendental en todos os sentidos.

Durante este século proliferaron os plans e proxectos educativos: nunca houbera un plan xeneral de reforma aplicable a todo o país, que puidera servir de pauta a toda a monarquía, nin se resolveu o grave problema da financiación da ensinanza con recursos distintos aos tradicionais.

Non faltou a lexislación e chegáronse a reformar aspectos concretos da ensinanza pero mantivéronse as mesmas estruturas e as mesmas deficiencias que se querían eliminar. Persistiu o aprecio do latín nas escolas de gramática e nas universidades sobre as linguas modernas.

Así, Felipe V creou as primeiras reais academias e o Seminario de Nobres de Madrid, dependente do Colexio Imperial (1725).

Durante o reinado de Carlos III (1759 - 1788) creouse o real Colexio de Ciruxía de Barcelona (1760); deuse un gran impulso aos seminarios conciliares para a formación dos clérigos (1768); lexislouse con profusión sobre o maxisterio de primeiras letras; impúxose como obrigatoria en todas as escolas a Gramática dea Real Academia da Lingua (1780); e acentuouse o control político das universidades, nomeando en cada unha delas un director, para vixiar contido da ensinanza.

Podemos destacar a:

• Benito Jerónimo Feijoo (1676 - 1764).
• Josefa Amar y Borbón.

Nesta época a universidade vivía esclerotizada e allea as innovacións científicas. As universidades eran institucións conservadoras de prestixio do seu pasado, reazas a modernización das súas estruturas e celosas de súa autonomía fronte a presión do Estado.

A ciencia e a investigación desenvolvíanse nas novas academias, nas sociedades de sabios, de literarios, de economistas e nas bibliotecas, lonxe dos recintos universitarios. Existían tres grandes universidades en España: Salamanca, Valladolid y Alcalá de Henares.

No século XIX, coa Revolución Francesa, introduciuse definitivamente o concepto de Escola Pública.

A situación da ensinanza oficial durante o antigo réxime e a primeira metade do século XIX é moi deficiente debido a falta de sensibilidade, ao caos administrativo, as tres guerras carlistas e a política represiva contra o movemento progresista.

Debemos empezar a falar desde a promulgación da constitución liberal de 1812, que é, ata agoa, a única na historia de España que incluíra un título en exclusiva ao tema da educación, a Instrución Pública.

Nesta constitución respetábase a organización anterior da ensinanza en España, onde soamente se recollían a educación primaria e as universidades. Aínda que non cambiaba a estrutura, si que se introduciron ideas moi importantes e renovadoras para eses tempos, como a defensa da universalidade da educación primaria para toda a poboación sen excepcións, para aprender a ler, escribir e contar, e a uniformidade dos plans de ensinanza para todo o Estado.

Instaurada a Constitución, o deputado Manuel Xosé Quintana elaborou en 1814 un informe (chamado Informe Quintana), posteriormente convertido en norma legal en 1821 con algunhas modificacións. O informe era unha exposición de principios básicos na que se defendían postulados como que a instrución debía de ser igual, universal, uniforme, pública e libre. Temos que destacar que en ningún momento se nombrou a educación femenina.

Algúns dos obxectivos que se plantexaban co Informe Quintana eran os seguintes:

• Manter “recta e ilustrada” a vontade do pobo.

• Ensinanza dos dereitos.

• Indicación das obrigacións e sinalar o posto que cada un debía de ocupar na sociedade.

En 1821 é cando se redacta como lei o Informe Quintana, despois do golpe de Rafael de Diego. Este reglamento deu carácter legal a unha estrutura do sistema educativo dividida en primeira, segunda e terceira ensinanza, estrutura inexistente formalmente no antigo réxime.

En 1836, debido a que por aqueles momentos os progresistas estaban no poder, aprobouse o Plan Xeneral de Instrución Pública (Plan do duque de Rivas). Este Plan regulaba os tres graos da ensinanza: a instrución primaria, a instrución secundaria, dividida en elemental e superior, e a instrución superior, as que corresponden as facultades, as escolas especiais. Este plan non se chegou a aplicar pola sublevación de Espartero en 1837.

En 1857 produciuse un acontecemento clave, aprobouse a lei de Instrución Pública do 9 de setembro de 1857, chamada Lei Moyano por ser Claudio Moyano ministro de fomento no momento da súa aprobación.

A lei Moyano de 1857 foi o primeir intento serio de acción lexislativa en materia de educación e cultura. Ordenou o sistema de ensinanza secundaria iniciado unha década atrás coa posta en marcha de institutos de segunda ensinanza, financiados polas deputacións provinciais, na maior parte de capitais de provincia e cidades importantes do país; pero no seu conxunto, a Lei non conseguiu instaurar na práctica a maior parte das súas propostas transformadoras..

Na lei establecíanse tres momentos, tres etapas da educación:

• A primeira etapa, chamada primeira ensinanza, que se dividía en 2 niveis: elemental (obrigatoria e gratuíta para quen non puidese pagala) e superior. A primeira etapa era entre os 6 d 9 anos e recibíase en escolas elementais.

• A segunda etapa denominábase ensinanza secundaria r comprendía dous ciclos: elemental durante dous anos, e a superior durante catro.
• E a terceira etapa ou ensinanza superior comprendía os estudos das facultades, as ensinanzas superiores e as profesionais.

Coa Lei Moyano, implantouse definitivamente os grandes principios do modernismo histórico:Gratuidade relativa para a ensinanza primaria, Centralización, Uniformidade e Liberdade de ensinanza limitada.

No ano 1876 fundouse un centro de ensinanza, dirixido por Francisco Xiner dos Ríos, xunto cos seus amigos Gumersindo de Azcárate e Nicolás Salmerón,

A finais do século XIX, o interese dos rexeneracionistaspolo tema da educación, levou aos políticos a creación do Ministerio de Instrución Pública no ano 1900.En 1900, o índice de analfabetismo en España era aínda enorme, pois afecta arredor duns dous tercios da poboación adulta.

Temos que facer referencia ao ciclo da Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930), período no que se construíron bastante edificios escolares, a maioría construídos por aportacións dos obreiros.

No tramo final deste ciclo histórico, a Segunda República supuxo, a partir de 1931, un cambio radical no plan ideolóxico e estratéxico que deu comezou a un novo modo de facer política. A ensinanza foi unha cuestión crucial no cambio.

Como nos indica Escolano Benito no seu documento A educación na España da restauración e a segunda república, algúns políticos, como Rodolfo Llopis, Director Xeral de Ensinanza Primaria, concibiron a escola como” unha arma ideolóxica da revolución española.”

O goberno provisional da República lanzou un plan urxente de escolarización para resolver a situación deficitaria coa que se encontrou.

Tamén se crearon: en 1931 o decreto que deixaba en suspenso o plan de Bacharelato, a espera da elaboración dun novo proxecto de ensinanza secundaria, a concesión da preautonomía as universidades de Madrid e Barcelona, o inicio dos traballos encamiñados a elaborar unha nova lei de Educación.

Durante a década dos anos trinta creáronse en Galicia, según podemos observar nas publicacións do xornal “El Pueblo Gallego”, bastantes colexios dos cales podemos citar por exemplo:

• “Las escuelas de nueva creación: Las unitarias de la Avenida de García Barbón y calle de Pérez Galdós”. El Pueblo Gallego (Ver Anexo)

“{…} Constituyen otros tantos aciertos de la Comisión de Enseñanza Viguesa, no solo por las condiciones que reúnen los locales, sino por su inmejorable situación, que permite cubrir completamente las necesidades escolares de los lugares en que se han situado {…}”.

• “Las escuelas de nueva creación: Dos unitarias en el barrio de Ribadavia”. El Pueblo Gallego- 7/04/1932 (Ver Anexo)

“{…} A pesar del poco tiempo que hace que se abrió la matrícula está ya cubierta, pues son 18 el número de niñas que asisten diariamente, habiendo algunas más matriculadas, lo que denunciaría la necesidad de crear otra unitaria, cuya matrícula se cubriría rápidamente. Las niñas cuentan con un local amplio, soleado y con mucha ventilación.{…}

• “Apertura de Escuelas: Consejo local de Primera Enseñanza” El Pueblo Gallego 2/04/1932 (Ver Anexo)

“Se advierte al vecindario de las parroquias de Coya y Bouzas, que hallándose abiertas las nuevas escuelas nacionales, recientemente creadas, de niñas la primera y de niños la segunda, se admite matricula en las mismas, durante la jornada escolar.

Se recuerda a los padres de los niños comprendidos en la edad escolar, la obligación en que se hayan de enviar a sus hijos a la Escuela, cumpliendo así con uno de los inexcusables deberes que la vigente Constitución de la República impone a los mismos.

Podendo citar tamén outras noticias relacionadas coa educación durante este período:

• “Un colegio subvencionado en Tuy, cuyo entusiasmo y cuya obra pueden servir de Patrón” El Pueblo Gallego 1/06/1934 (Ver Anexo)

En esta noticia se nos describe como nació la idea de este centro, como funcionaba el colegio (descrito mediante una entrevista),en la que se nos dice que contaban con cien alumnos de ingreso y por las noches funcionaba como escuela nocturna para los obreros. Además en la noticia existe un subtitular que me llamó mucho la atención y dice: “Con poco dinero y mucha esperanza”.

• Fotografía de “Un cursillo en la Facultad de Medicina” El Pueblo Gallego 04/04/1935 (Ver Anexo)

• “Hacia la Escuela Única” El Pueblo Gallego 5/07/1931 (Ver Anexo)

“La implantación de la República se ha convertido en hacederas y llanas cuestiones que antes se conceptuaban de imposible realización, una de ellas es la Escuela Única. {…}

Ahora no solo es factible, sino que ya dio comienzo tan magna empresa, que ha de transformar por completo el panorama social y cultural de nuestra patria. La escuela Única significa igualdad ante la enseñanza. Es una conquista de las democracias solo comparable, y a caso superior por sus consecuencias, a la alcanzada con la igualdad ante la ley.{…}

Se van a crear todas las escuelas nacionales que sean necesarias para poder instruir a todos los niños de todas las clases sociales, sin distinción de ninguna especie. La enseñanza será en ellas obligatoria y gratuita.{…}

• “Escuelas, muchas escuelas, pero, ¿Y las reivindicaciones de los Maestros? El Pueblo Gallego 08/01/1934 (Ver Anexo)

“{…} Se han creado escuelas y se ha procurado dar al maestro la categoría social que le corresponde. {…}Pero es necesario que se le den a los maestros las mejoras a las que tienen derecho para que puedan trabajar sin tener otra preocupación que la de su escuela {…}”

• “Escuelas sostenidas por congregaciones religiosas” El Pueblo Gallego (Ver Anexo)

A noticia tratase dunha listaxe oficial de todas as escolas de España que están sostidas por congregacións relixiosas.

• “Un rincón de la ciudad donde a diario se reúnen más de setecientos escolares vigueses. —Unas escuelas preparatorias que son modelo. –Vigo debe aspirar a que si Instituto de segunda enseñanza, por su instalación, sea el primer centro de España en los de su clase”. El Pueblo Gallego 5/05/1934 (Ver Anexo)

Continuando coa evolución da educación ao longo dos anos tinta podemos destacar que a primeira lei emprendida polo Franquismo de guerra foi a lei do 20 de setembro de 1938 que reformaba a segunda ensinanza. Este feito supuxo o inicio de unha ambiciosa reforma que abarcaba a totalidade do sistema educativo.

A lei anunciaba unha reforma profunda e global da educación, empezando pola ensinanza secundaria porque se consideraba que esta era o instrumento eficaz para transformar rapidamente a sociedade.

Outra norma importante foi a nova lei universitaria en 1943, lei na que se establecía a sindicación obrigatoria dos alumnos no Sindicato Español Universitario (SEU).

O período de 1951-1956 foi considerado a primeira apertura do réxime, obra de Xoaquín Ruiz Ximénez, ministro de Educación Nacional durante eses anos.

A ensinanza secundaria foi sempre un nivel educativo complexo, sometido por iso a múltiples reformas. De acordo con esa intención, a lei de Ordenación da Ensinanza Media de 1953 dividiu o bacharelato tradicional, o de 1938 de sete cursos, en dous: o bacharelato elemental, de catro anos de duración, e por outra banda o bacharelato superior de tres anos, seguidos de un curso preparatorio que facilitaría o acceso a ensinanza universitaria.

No últimos período do Franquismo (1959-1975) a educación estivo marcada pola política educativa de Lora Tamayo e a lei Villar de 1970.

No ámbito educativo, Lora Tamayo, ministro da Educación Nacional dende 1962 ata 1968, realizou unha política centrada fundamentalmente na necesidade de modernizar a ensinanza primaria. Creou a lei de 1964 que ampliaba a escolarización obrigatoria ata os catorce anos. A lei anterior complementouse con outra en decembro de 1965, coa innovación fundamental da elevación do nivel de esixencia académica para o ingreso nos estudos do maxisterio.

Aínda que a política educativa do ministerio se centrou fundamentalmente na ensinanza primaria, non se descoidou a ensinanza secundaria, obra de Lora Tamayo tamén foi a lei de abril de 1967, que unificou a primeir ciclo da ensinanza media.

A reforma de 1970 tivo como un dos seus mellores logros a implantación de unha formación común de oito anos de duración, aberta a toda a poboación escolar. Con esta educación básica terminaba a inxusta e secular distribución dos saberes que condenaban a maioría dos nenos españois unha educación primaria pobre e desconectada do sistema, mentres que unha pequena minoría se beneficiaba dunha educación secundaria e universitaria pensada só para eles.

¿Qué foron as Misións Pedagóxica e cómo se crearon?

Temos que empezar o análise das Misión Pedagóxica citando que a idea da creación destas xa surxiu co primeir goberno liberal de Mateos Práxedes Sagasta en 1881, onde Francisco Xiner dos Ríos e Manuel Bartolomé Cossío propuxeron ao Ministerio de Fomento a creación dunhas “misións ambulantes”, co fin de levar os mellores maestros as aldeas máis apartadas para vivificar a escola rural. Pero desde que os homes da ILE expuxeron esta iniciativa ata a creación das Misións Pedagóxicas, varios ocupantes da Instrución pública foron apelados sen resultados visibles. Pero non foi posible a posta en marcha deste proxecto ata a proclamación da II República.

Foi o novo réxime democrático o que puxo en marcha tan desexado proxecto. O 30 de maio publicouse na Gaceta de Madrid o decreto que fundaba o Patronato das Misións Pedagóxicas.

O que se pretendía con ese proxecto era elevar o nivel cultural das persoas do campo, liberalos pobos do caciquismo.. Pero para que o mundo rural puidera lograr unha comunicación viva e eficaz coa cultura que agora flotaba no ambiente social republicano, non se podía invadir o campo con hábitos e costumes cidadáns, que desligaran aos seus habitantes das raíces que configuraban o seu propio ser.

Debemos aclarar que non se trata de trasladar o mundo complexo das urbes industriais ao campo, senón que se trataba de espiritualizar a vida dos campesiños.

Entre todas as iniciativas lexislativas que surxiron do reformismo educativo dos primeiros meses da República, encóntranse as misións pedagóxicas. O decreto publicouse o 29 de Maio de 1931. No cal un dos planteamentos que se publicou foi:

“se trata de llevar a las gentes, con preferencia a las que habitan en localidades rurales, el aliento del progreso y los medios de participar en él, en sus estímulos morales y en los ejemplos de avance universal, de modo que los pueblos todos de España, aún los apartados, participen en las ventajas y goces nobles reservados hoy a los centros urbanos.” (Otero Urtaza, E.: 23)

A actividade que recolle o Decreto, pretende desenvolver:

1. O fomento da cultura xeneral, para o cal se dispón o establecemento de Bibliotecas populares, fixas e circulantes.
2. A orientación pedagóxica das escolas. Ciclos de visitas a estas escolas, para as súas condiciones e necesidades.
3. A educación cidadá.

Outro decreto que se publicou foi o do día 22 de agosto, no que se dispuxo a creación dunha sección circulante en todas as bibliotecas dependentes do Estado, Municipio u Provincia.

En canto a forma de actuar deas misións pedagóxicas debemos de dicir que estas non propugnaban a difundir unha ideoloxía determinada, aínda que o decreto incluía uns conceptos propagandísticos da ensinanza constitucional republicana.

Os membros da Comisión Central do Patronato.

O decreto que nomeaba Presidente do Patronato das Misións Pedagóxicas a Cossío, publicouse o día 6 de Agosto de 1931. A vicepresidencia do organismo adxudicábase ao Director do Museo Pedagóxico, cargo que ocupaba entón Domingo Barnés Salina, e secretario do Patronato a Luís Álvarez Santullano.

Por outro lado os catorce vocais cos que contaba a comisión Central eran persoas ben coñecidas nos ambientes intelectuais e pedagóxicos. Antonio Machado foi un dos que se tomou con máis interés esta nova actividade, Rodolfo Llopis Ferrándiz, Luis Bello Trompeta, o músico Oscar Esplá Triay, Marcelino Pascua Martínez, Lucio Martínez Gil, e moitos máis.

Os obxectivos que se plantexaban eran:

• Acercar al rural el progreso, la cultura y los medios para participar en ella.
• Levantar el nivel cultural y ciudadano para que puedan convertirse y participar como colaboradores del progreso nacional.
• Minimizar el aislamiento educativo y cultural que vivía la gente del rural.
• Valorar y desenvolver la dignidad y la nobleza en apoyo a la República.

Como anteriormente indiquei analizaremos as Misión Pedagóxicas que se realizaron en España dende 1931 ata 1936.

As Misión Pedagóxicas foron unha Iniciativa do Plan de Educación Popular da II República que funcionaba como unha Escola Ambulante. Cos obxectivos xa citados na introdución anteriormente feita pasaremos a explicar o desenvolvemento, as metodoloxías e as actividades que se realizaban nas Misións durante eses anos.

O desenvolvemento das actividades das misións pedagóxicas:

Actividades realizadas durante 1931 e 1932:

A pesar de que ao Patronato se lle concederon pronto as primeiras partidas presupostarias e tiña nomeada a Comisión Central, o comenzo das Misións non se produce inmediatamente.

As calidades que se pedían a estes colaboradores, expresounas Cossío con moita claridade na introdución que escribiu para a primeira Memoria. Podemos distinguir un grupo que el mesmo chamaba misioneiros guías, que eran os encargados de levar a dirección das Misións, que case sempre eran inspectores de Primeira Ensinanza, e con eles, escritores, pintores, profesores ou algúns estudantes que pola súa dedicación foron admitidos como auxiliares das Misións.

Outro grupo de misioneiros lo eran os mesmos maestros, aos que moitas veces as Misións rescataba do denso ambiente rural no que estaban sumidos.

Mediante estes colaboradores, é como as Misións intentaron cultivar no campo un tipo de cultura que fora facendo conscientes aos campesiños do abandono e miseria no que estaban sumidos, así como das súas peculiaridades e valores.

A primeira Misión fíxose en Ayllón (Segovia), do 16 ao 23 de Decembro de 1931, dirixida polos membros da Comisión Central, Amparo Cebrián e Enrique Roja.

Debemos de destacar as primeiras palabras que escribiu Cossío para a ocasión, e que logo se repetiron de forma ritual en todas as Misións:

“Somos una escuela ambulante que quiere ir de pueblo en pueblo. Pero una escuela donde no hay libros de matrícula, donde no hay que aprender con lágrimas, donde no se podrán a nadie de rodillas como en otro tiempo, donde no se necesita hacer novillos. Porque el gobierno de la República que nos envía, nos ha dicho que vengamos, ante todo, a las aldeas, a las más pobres, a las más escondidas, a las más abandonadas, y que vengamos a enseñaros algo, algo que no sepáis por estar siempre tan solos y tan lejos de donde otros lo aprende; pero que vengamos, y lo primero, a divertiros. Y nosotros quisiéramos alegraros, divertiros casi tanto como os alegran los cómicos y los titiriteros…”(Otero Urtaza, E. 1982: 42,43)

Na primeira saída o grupo levaba dous gramófonos, con discos de baile e cancións populares seleccionadas por Oscar Esplá; un aparato de proxeccións fixas, un proxector de cine mudo e outro de cine sonoro; Amparo Cebrián recitou poesías moi sinxelas de poetas campesiños, e baixo o tema de “Monarquía e República” fíxose tamén labor de educación cívica, explicándose a Constitución e desenvolvéndose temas sobre o papel da muller na política.

Partindo do pobo de Ayllón, visitaron algúns pobos dos contornos. (Ribota, Saldaña, Estebanuela….). O resgo fundamental que tiveron as primeiras Misións, foi que apenas saían da Meseta, debido a que o Patronato aínda non contaba con colaboradores que as levaran ata as rexións periféricas.

A Misión de Navalcán (Toledo), segunda que realizo o Patronato, recibiu a visita de Fernando dos Ríos. Cos seus 3.800 habitantes, foi un tipo de pobo un pouco grande para as Misións, pero as propias características do mesmo facíano moi misionable.

A terceira Misión do Patronato foi a Misión de Valdepeñas da Serra (Guadalaxara). Empezaron as actividades misioneiras Alexandro Rodríguez Álvarez e Antonio Sánchez Barbudo. De esta Misión destacaron os seus realizadores e a moi boa acollida que lles dispuxo o pobo de 800 habitantes.

En León realizáronse dúas Misións. La primeira, celebrada en Valdeón e a segunda efectuada na comarca de La Cabrera.

Debemos destacar que os misioneiros ían espertando co seu paso a admiración dos aldeáns con outros medios distintos ao cine e o gramófono. Por exemplo, a lectura simple de noticias da prensa.

AS primeiras Misións Periféricas: as primeiras Misións foron dirixidas por Alexandro Casona. A falta de implantación de grupos misioneiros foi o motivo de que nun principio apenas se visitaran zonas alonxadas de Madrid.

Durante este período, pasaron polos pobos de Besullo (Pobo natal de Alexandro Casona), o Valle de Arán, por estar enclavado na parte francesa dos Perineos, daquela moi incomunicados.

O día trece de Febreiro de 1932 publicouse a primeira noticia relacionada coas Misións Pedagóxicas no xornal El Pueblo Gallego.

Titulada: “Nuestras Misiones Pedagógicas”. Noticia na cal se redactou o seguinte texto:

“El Pueblo Gallego, en un comentario al nacer las Misiones Pedagógicas, sueña con algo semejante en nuestra tierra. Y ya se imaginan a nuestra Compostela tratando actividades “misionales” por todo el ámbito gallego.

Ahora bien; el caso gallego es exactamente el de estas misiones. Si las Misiones Pedagógicas se están formando-como deben- a base de un cierto presupuesto, hay que preguntarse ¿dónde está el que necesitarían las nuestras?. Creo que el problema está planteado en los siguientes términos: Vamos a limitar esas Misiones Pedagógicas, ofreciendo libros, música, radio, etcétera a nuestros campesinos? Pues venga el dinero necesario, que sólo podrá venir de lo oficial o de nuestros ricos. Y en ese caso a ambos elementos habrá que llamar al mismo tiempo a nuestros intelectuales {...}.”

Escrito por: Jesús Bal y Gay (Ver Anexo: )

Tres meses despois publicouse outra noticia no xornal El Pueblo Gallego (04/05/1932) sobre as Misións Pedagóxicas que dicía:

“Todavíapor insuficiencia de publicidad, sin duda, las Misiones Pedagógicas de Galicia no han logrado en la prensa regional la glosa amplia que merece la envergadura del propósito.(…)

Desde la República viene el Poder público señalando su inquietud por los problemas de laa cultura. Fue el tránsito de D. Marcelino Domingo por el Ministerio de Instrucción pública, el que marcó el rumbo certero hacia el incremento de la cultura primaria, creando siete mil escuelas. (…)

Las Misiones Pedagógicas que para Galicia se están organizando responden al mismo criterio de desfonde cultural, con la particularidad laudable de que tendrán una orientación específicamente gallega. Serán los problemas de nuestra Cultura, nuestra agricultura, de nuestra higiene, de nuestra economía, de nuestra historia, los que las Misiones Pedagógicas abarquen, siempre con propósitos divulgadores y con miras a la aceptación elemental de las gentes.(…)

Si la voluntad de realización corre paralela a la transcendencia del propósito, las Misiones Pedagógicas operarán el milagro de crear una nueva Galicia. Estamos seguros.” (Ver Anexo: )

O comenzo do Teatro e o Coro tamén foi neste ano, 1932.

O teatro e o Coro que Cossío pensara para actuar coas Misións, empezouse a organizar con rapidez. Para formar o seu cadro de actores buscaban estudantes universitarios que foran a dar un colorido máis xuvenil as saídas.

Con independencia das Misións promovidas pola Comisión Central, Teatro e Coro actuaron por primeira vez en Esquivais o día 15 de Maio de 1932.

E o día 18 de Maio deste ano, empezou a semana pedagóxica en Cuenca, como se nos mostra na noticia do xornal El Pueblo Gallego. (Ver anexo: )

Este mesmo ano, o 16 de Outubro inaugurouse o Museo circulante de pintura, que estaba composta de cadros de unha gran calidade e fidelidade, avalada polos pinceis de Ramón Gaya, Juan Bonafé e Eduardo Vicente. A colección, que presentaban unha panorámica da pintura española desde Berruguete ata Goya, que foi elixida persoalmente por Cossío, e destinábase en forma de museo ambulante, a despertar a atención do pobo hacia os grandes pintores clásicos, educando a súa sensibilidade eestimulándoos para a contemplación estática.

Actividades realizadas durante 1933:

Durante este ano, as Misións fóronse afianzando as distintas rexións de España. As bibliotecas enviadas e as conferencias que foron enviando determinadas persoas vinculadas ao Patronato, xunto co contacto de algunha experiencia misioneira, fixeron máis receptivos aos maestros hacia unha actividade que lles axudara no seu traballo na escola.

As saídas foronse estendendo polas distintas rexións que aínda non se beneficiaran de este tipo de actividade educativa.

Entre as Misións efectuadas este ano, merece especial atención as realizadas polas catro provincias galegas entre os meses de Agosto e Decembro. Contando coa colaboración de Rafael Dieste, Ramón Gaya, Sánchez Barbudo, Arturo Serrano Plaja, Antonio Ramos Varela e Fernández Mazas.

Estas misión son as que tiveron unha maior duración, e asimismo, a primeira vez que se fixeron coincidir as actuacións co Museo circulante de pintura. Durante estes meses recorréronse os seguintes pobos: Xinzo de Limia, Alariz, Maside, Lalín, A Estrada, Rianxo, Boiro, Noia, Muros, Corcubión, Cee, Fisterra, Carballo, Malpica, Betanzos, Vilalba, etc. O museo foi instalado tamén no pobo asturiano de Castropol.

Por primeira vez en Galicia, as Misións utilizaban una altofalante para anunciarse e dar a coñecer o obxecto de visita, anuncio que alternado coa música que invadía todo o pobo, producía unha gran conmoción e xúbilo.

A impresión que causaban estas visitas, que duraban aproximadamente unha semana, eran polo xeral moi positivas.

A finais do mes de Outubro chega a expedición a Santiago. Rafael Dieste e Sánchez Barbudo entrevistáronse co Reitor da Universidade acordando organizar un comité das Misións para Galicia.

Ao chegar a Malpica, “Por pura y simple simpatía a un pueblecillo ingenuo”(Otero Urtaza, E. 1982: 60) improvisouse un primeir ensaio de guiñol.

A primeira farsa que se representou de diálogo improvisado, trataba dun prestamista avaricioso que finxía ser indixente para eludir a un pobre de verdade que lle pedía auxilio. O diálogo consistía nun xogo de malicias e sentencias que conducían rapidamente a caracterización moral dos personaxes.

Os misioneiros como nos indican no libro de Otero Urtaza non quedaron moi seguros da eficacia do Guiñol con este primeir ensaio; o éxito obtido podíaselle atribuír a actitude especialmente favorable das persoas de Malpica. Así que ao chegar as terras Lucenses de Fonsagrada, aproveitaron días de neve e vento para proceder a construír outro Guiñol.

No xornal El Pueblo Gallego atopei tres noticias relacionadas coas Misións Pedagóxicas en Galicia:

• “Misiones Pedagógicas” do 25 de Febreiro de 1933.

“El domingo día 19, se celebró un acto de las Misiones Pedagógicas en la escuela de niñas de Narón. El amplio local, por ser adornado con exquisito gusto, ofrecía el aspecto de los días de gran fiesta, resultando insuficiente para dar cabida a la numerosa concurrencia.(…)

Hizo la presentación de los conferenciantes la entusiasta maestra de este punto de señorita Osanz, la que con elegante lenguaje explicó el objeto de este acto. (…) Seguidamente hizo uso de la Palabra el culto maestro de Narón D. Darío Freán, quien habló de las ventajas que reporta la Instrucción y los medios de alcanzarla. (….)

Luego el Ilustrado maestro de Piñeiroa, D. Marcelino Lago, desarrolló el tema: “Distribución de los cultivos en España”(…). Y el Acto lo cerró la Señorita Osanz, diciendo que deseaba que las lecciones desarrolladas sirvieran de provecho.

El numeroso público salió muy complacido.”

• “La semana Pedagógica en Lugo” do día 21 de Xuño de 1933

“Según noticias llegadas hasta nosotros, cada día es mayor el entusiasmo que reina entre los maestros según se va aproximando la Semana Pedagógica Lucense.

Todo ello nos afirma cada vez más en la creencia de que las jornadas culturales que se avecinan van a adquirir una importancia insospechable.(…)

La comisión organizadora, con actividad incansable, viene actuando sin perder momento al descuidar detalle en noble empeño y alentadora tarea de lograr que la Semana Pedagógica, lo mismo en su planteamiento que en su realización, resulte un acontecimiento pedagógico excepcional.”

• “La semana Pedagógica en Lugo: Sesión de Clausura” do día 25 de Xuño de 1933.

“Lugo- En el expreso de ayer llegó el director general de Primera Enseñanza, D. Federico Landrove. Fue saludado por la comisión organizadora y por muchos maestros.

Acto seguido el señor Landrove se dirigió al Circulo de las Artes.(…)

Se dio lectura a la lista de premios obtenidos en el certamen pedagógico, despois el inspector Sr. Villaverde, leyó las conclusiones de la sesión.(….)

A las siete de la tarde se dio comienzo a una velada, y a las diez de la noche se celebró un baile, que resultó animadísimo, con motivo de la Semana Pedagógica. {…}

Durante este ano tamén se realizaron outras misión, estendéndose de forma irregular por toda a Península, aínda que sendo a Meseta a zona máis beneficiada, tamén se visitaron outras zonas como Guadalaxara, Valle de Carranza, o pobo de Valverde dos Arroios.

Podemos destacar que ao finalizar este ano, o Teatro e o Coro que dirixía Alexandro Casona, recorrera e actuara en noventa e seis pobos.

As Misións en 1934:

As elección de Novembro de 1933 cambiaron completamente o que hasta agora se levaba facendo. Unha serie de gobernos, moi contrarios as ideas principais coas que se iniciara o novo réxime, sucederon o poder, tratando de borrar os rastros da anterior etapa parlamentaria.

Este cambio afectou tamén ao desenvolvemento das Misións, a que se recortará a metade o presuposto para estas accións.

Con excepción das illas, nas que non se puido realizar ningunha misión, abarcouse todo o territorio Español. Pero das trinta e oito Misións feitas pola iniciativa da Comisión Central, soamente dez se celebraron fóra do conxunto das Castillas, León e Estremadura. Galicia, o País Vasco e Cataluña, probablemente debida a prevención que tiñan os compoñentes da Comisión Central de que surxise algunha suspicacia y se lles interpretase de forma equivocada, foron pouco atendidas.

A primeira Misión deste ano fíxose en Pontevedra durante os meses de Maio e Xuño. Nesta Misión proxectáronse diversas películas instrutivas sobre temas diversos, audicións de música, exposicións de pintura…

A segunda Misións realizouse nos pobos coruñeses de Outes, A picota, Mazaricos, Beba e Muros durante os meses de Xullo e Agosto.

Entre as Misións celebradas no resto de España, debo destacar a realizada na provincia de Cáceres que foi unha das máis completas que organizou o Patronato.

As Misións en 1935 e 1936:

Aínda que o Patronato conseguiu en 1935 unha certa facilidade por parte dos Gobernos para que os maestros e profesores que quixeran acudir as Misións o fixeran, a redución de participantes era moi evidente debido ao clima enrarecido que crearan os gobernos do CEDA.

En Xuño de 1935 volvéronse a discutir novamente as partidas presupostarías, pero o Patronato recibiu una consignación presupostaria bastante insuficiente para desenvolver o seu programa, forzándoo a reducir o ámbito de traballo a un volume mínimo de actividades.

Con dificultades as actividades das Misións seguiron realizándose practicamente ata a sublevación militar que puxo fin ao réxime republicano.

Na Rioxa, durante 1935, iniciáronse unhas campañas misioneiras. Con un intervalo de poucos días, leváronse a cabo dúas Misións nos meses de Abril e Maio no alto Valle de San Millán e na zoa montañosa de Jubera.

No mes de Marzo de 1936 volveuse a celebrar na mesma provincia unha nova Misión pero na zoa de Camero novo. A parte da Misión realizada por Rafael Dieste, Carmen Muñoz e Lorenzo Varela no Perineo Aragonés na primavera de 1936, non se ten constancia de outras actividades nesta etapa. Probablemente, a pesar da difícil situación na que se atopaba o Patronato, si se fixera algunha máis pero sen constancia.

Por outra banda, o museo do Pobo proseguiu ambulando ata o estalido da Guerra Civil, que os sorprendeu no pobo de Cuenca. E en canto as actividades do Teatro e o Coro, aproveitando as vacacións de Nadal realizouse unha xira en Xaneiro de 1935 por terras Estremeñas.

Misiones Pedagógicas de la República

E. M. C. | 30-09-2009

Fotografía histórica de Pablo García y su esposa posando para un alumno de la escuela durante una de las Misiones Pedagógicas de la República.

A metodoloxía e os Servizos que se prestaban coas Misións Pedagóxicas:

¿Cómo se organizaba unha Misión? Pois as Misión celebrábanse a iniciativa de Inspectores de Primeira Ensinanza, consellos provinciais ou locais, membros de Patronato ou particulares de solvencia social, que levaban a Comisión Central a proposta da zoa misionable. Esta proposta estaba acompañada dun informe onde debían sinalar as condicións, oportunidades e a eficacia posible da actuación.

Unha vez organizada a saída, os misioneiros chegaban ao pobo con todo o material preciso no seu camión, e cando non era posible, con mulas. Xeralmente había alguén no pobo que os esperaba, o maestro ou o alcalde, os que xa tiñan previsto o local onde se ían a celebrar as sesión.

¿Que servizos se prestaban?

• Servizo de biblioteca, que se dividían en dous bloques diferentes. As Lecturas para adultos e as lectura para nenos.
• Servizo de música.
• Servizo cinematográfico.
• O Teatro e o Coro do Pobo
• O retablo de Fantoches.
• O Museo de Pobo
• E os cursos para os Maestros.

• Outras noticias referentes as Misións Pedagóxicas:

• Una exposición muestra el papel innovador de las bibliotecas republicanas. (3/03/2007) A Voz de Galicia

“A biblioteca en guerra es el título de la exposición itinerante que pretende mostrar el funcionamiento de estas dependencias durante la República española. Los organizadores de la muestra quieren destacar las actuaciones emprendidas antes y durante la guerra civil, como eran «la creación de nuevas bibliotecas, campañas de fomento de la lectura como las emprendidas por Misiones Pedagógicas, bibliotecas populares impulsadas tanto por municipios como por sindicatos y, por último, y ya en plena guerra, las bibliotecas en el frente, dirigidas a milicianos y soldados».

Llaman asimismo la atención sobre actividades que hoy son habituales, pero que en realidad ya se hacían entonces como son la hora del cuento, los bibliobuses o las bibliotecas en cárceles y hospitales, promovidas entre 1931 y 1936 por el gobierno republicano a través del Ministerio de Instrucción Pública. En este sentido, son muy ilustrativas algunos carteles que podrán verse en la exposición con textos como: «¡Ciudadanos! Los libros son tus armas de mañana. ¡¡Ayuda a conservarlos!!» y otro en el que con la imagen de un soldado herido se puede leer: «El libro. El mejor amigo, convaleciente».

Los principales protagonistas de la muestra, y que servirán de guías a los visitantes, son Tomás Navarro Tomás, director de la Biblioteca Nacional durante los años de la guerrac civil española, y otros cuatro bibliotecarios impulsores de los grandes proyectos de la época como fueron Juan Vicens, Teresa Andrés, Jordi Rubió y María Moliner.

La exposición está dividida en tres apartados, con la Biblioteca Nacional protagonista de uno de ellos, otro dedicado a las blibliotecas en los frentes y el tercero dedicado a la lectura, con ejemplos de promoción de la misma, en unas circunstancias especialmente difíciles, como el caso de la mencionada María Moliner.

A lo largo de la exposición y como una veta transversal que atraviesa lo ocurrido entre 1936 y 1939, podrán verse documentos, fotos y textos alusivos a guerras actuales que también afectan a las bibliotecas nacionales como son los casos de Sarajevo o Bagdad.

• Exposición: As Misións Pedagóxicas 1931-1936 (19/03/2010). A Voz De Galicia.

“Se inauguró en la Casa das Asociacións la exposición As Misións Pedagóxicas 1931-1936, un proyecto de la Fundación Francisco Giner de los Ríos y producido por la Residencia de Estudiantes, que recoge la historia y algunos documentos inéditos, así como fotografías, de las actuaciones que las Misiones Pedagógicas pusieron en marcha durante la Segunda República. En el acto inaugural estuvo presente, además del alcalde Sánchez Bugallo, el comisario de la exposición Eugenio Otero Urtaza. La exposición se divide en varios epígrafes que recorren desde los antecedentes de esta experiencia pedagógica y cultural hasta los servicios que ofrecían durante sus viajes: construcción de bibliotecas, cines ambulantes, fomento de la lectura, espectáculos teatrales, guiñoles o conciertos de música, entre muchos otros. La muestra también reflexiona sobre lo que esta experiencia supuso para la generación de jóvenes intelectuales de la época.

• Se clausura en Foz el congreso sobre los intelectuales republicanos en misiones pedagógicas. (19/07/2003) A Voz de Galicia.

“Hoy a mediodía se clausura en Foz el curso de verano sobre los intelectuales republicanos en misiones pedagógicas o de enseñanza. Un interesante congreso que llega hoy a su fin con un debate sobre la enseñanza en el contexto de la educación republicana. Participan el profesor Antón Costa Rico, de la Universidad de Santiago; Angel Serafín Porto Ucha, catedrático de Didáctica e Organización Escolar e Isaac Díaz Pardo, galleguista, intelectual y empresario, fundador del complejo de Sargadelos, junto con Luis Seoane. Ayer en las diversas ponencias se abordaron las misiones pedagógicas y la Residencia de Estudiantes en la República; la literatura de Rafael Dieste en la II República y el ambiente cultural, en general, durante esta etapa de la historia de España. Este curso de verano, organizado por la delegación de Cultura del Ayuntamiento de Foz, estuvo dirigido por el profesor Eugenio Otero Urtaza”.

• Expertos en educación debatirán en el marco de la exposición «As Misións Pedagóxicas» (20/04/2010) A Voz de Galicia

“Mañana miércoles y pasado, en la Casa das Asociacións de Cornes, se reunirán expertos en pedagogía para compartir con el público sus reflexiones desde las perspectivas históricas y de género. Las jornadas de Comunicación y Debate: unha nova ollada en torno ás Misións Pedagóxicasestarán abiertas al público en general y especialmente dirigidas a las personas interesadas en la innovación educativa.

Las jornadas de debate pretenden establecer diálogos con la finalidad de resituar definiciones actuales sobre la educación ciudadana, el acceso a los bienes culturales, la huella dejada por las mujeres en el fomento de la enseñanza y la cultura, el feminismo en las aulas y la producción cultural. Se analizará asimismo el avance sufrido en materia pedagógica, con el marco de las Misiones Pedagógicas realizada en España entre los años 1931 y 1936.

La exposición estará abierta en la Casa das Asociacións hasta el próximo día 30 de abril. Esta muestra se organizó a iniciativa de las asociaciones de vecinos del Consello de Relacións Veciñais”

BIBLIOGRAFÍA

Esteban Mateo, L. (2002). La educación en el Renacimiento. Madrid: Síntesis

Herrera Oria, Enrique S.(1941). I.Historia de la educación española desde el Renacimiento. Madrid : Veritas,

Semana de Estudios Medievales (10ª. 1999. Nájera) Publicación ano 2000:. La Enseñanza en la Edad Media / X Semana de Estudios Medievales, Nájera, 1999. Logroño: Instituto de Estudios Riojanos

Xornais:

• Consultado: El Pueblo Gallego dende o ano 1931 ata 1931.

• 01/01/1931- 30/08/1931
• 01/01/1932- 30/06/1932
• 04/01/1933-30/09/1933 ( No había publicacións do día 13-02; 17-02, 01-05; 02-05; 03-05 e 04-05.)
• 02/01/1934- 29/06/1934. 02/10/1934- 21/12/1934.
• 01/01/1935- 27/06/1935 (Dos días 1-05 e 1 e 2 – 06 non había rexistro)
• 01/01/1936- 28/03/1936.
• 01/07/1936-30/08/1936
• 01/11/1936-30/12/1936 (a excepción dos días 26 e 28 de decembro.

• Consultado a Hemeroteca dixital da Voz de Galicia.